Jakim językiem posługiwał się Pan Jezus: Aramejskim czy hebrajskim? 

Po pierwsze trzeba pamiętać, że region w którym dorastał mały Jezus, tzn. Nazaret, był wielokulturowy, zatem i wielojęzyczny

Pod okupacją rzymską, żyło w tych okolicach wielu mówiących po grecku Pogan, a zwłaszcza dużym mieście Sefforis. Jezus jak czytamy w (Mat 8:5-13) porozumiał się najwyraźniej bez trudu z rzymskim centurionem a później również z Piłatem (Jana 18:28-30). Odkąd nieprawdopodobne wydaje się by obaj ci Poganie rozumieli aramejski, stąd rozmowa musiała się toczyć po grecku lub może w łacinie. Jezus z pewnością ‐mógł znać aramejski – starożytny język syryjski wywodzący się z Aramu (Rdz 10:23). I faktycznie, potomków Abrahama brata Nachora zwano Aramejczyjkami (Rdz 22:21), od którego pochodził Laban. Księga Rodzaju 31:47 sprawozdaje że Jakub i Laban zawarli między sobą przymierze. Następnie ustawili na jego pamiątkę kopiec z kamieni, jednak obaj inaczej go nazwali, mówili dwoma różnymi językami: Laban po aramejsku a Jakub po hebrajsku. Aramejski stał się z czasem językiem sąsiedniej Asyrii, i później zaadoptowany prze wielu Żydów podczas niewoli babilońskiej. Przepisywacz Ezdrasz pewną część swych dzieł spisał właśnie po aramejsku, podobnie prorok Daniel i Jeremiasz.

Najprawdopodobniej właśnie taka urzędowa odmiana języka aramejskiego występuje w księgach Ezdrasza, Jeremiasza i Daniela. Również Pismo Święte poświadcza, że w owych czasach aramejski był językiem międzynarodowym. Na przykład w VIII wieku pne rzecznicy króla judzkiego Ezechiasza prosili rabszaka, wysłannika asyryjskiego króla Sancheriba:

Iz 36:11; 2Kl 18:26 „Zechciej rozmawiać ze swymi sługami po syryjsku [aramejsku], bo my rozumiemy; a nie mów do nas po żydowsku, gdy słyszą to uszy ludu, który jest na murze” .

Dworzanie króla Judy rozumieli język aramejski, czyli syryjski, czego najwyraźniej nie można było wtedy powiedzieć o prostych mieszkańcach Jerozolimy.

Szereg lat po powrocie Żydów z niewoli babilońskiej kapłan Ezdrasz odczytywał księgę Prawa ludziom zgromadzonym w Jerozolimie, a Lewici ją objaśniali. W Nehemiasza 8:8 napisano:

 Nehemiasza 8:8  „Czytali na głos z tej księgi, z prawa prawdziwego Boga; objaśniano je oraz wykładano jego sens; i na bieżąco podawali, jak rozumieć to, co czytano”.

Być może tłumaczono tekst na żywo z hebrajskiego na aramejski, który Żydzi mogli sobie przyswoić podczas pobytu w Babilonie. Ale na pewno chodziło także o wyjaśnianie głębokiego znaczenia owych pouczeń wszystkim obecnym – również tym, którzy rozumieli po hebrajsku. Jednak dalej Ezdrasz piesze że:

Nehemiasza 13:23, 24 „W owych dniach widziałem także Żydów, którzy dali mieszkanie żonom aszdodyckim, ammonickim i moabickim. A jeśli chodzi o ich synów, połowa mówiła po aszdodycku, a żaden z nich nie umiał mówić po żydowsku, lecz tylko w języku różnych ludów.”

stąd przynajmniej jakaś część Żydów przestała posługiwać się rodowitą hebrajszczyzną.

Mimo że język aramejski stał się z czasem najwidoczniej językiem urzędowym, to jednak trzeba pamiętać, że o j. hebrajskim mówiono Laszon Ha-Kodesz, tzn. święty język ludu żydowskiego

Poszczególni królowie izraelscy zobowiązani byli uczynić sobie osobisty odpis, kopię Tory (Prawa) i o niego dbać przez wszystkie dni:

Powtórzonego Prawa 17:18, 19 „A gdy zasiądzie na tronie swego królestwa, ma sobie napisać w księdze odpis tego prawa, tego, które jest pod opieką kapłanów, Lewitów. „I ma go mieć u siebie i czytać go przez wszystkie dni swego życia, żeby się nauczył bać Jehowy, swego Boga, aby przestrzegać wszystkich słów tego prawa oraz tych przepisów, wprowadzając je w czyn”.

Kopista Ezdrasz znormalizował skrypt na styl aramejski dla Tory, ale sam język pozostał całkowicie hebrajski

Hebrajski nadal był językiem żywym, zachowanym w różnych komentarzach Tory żydowskich wygnańców.  Zmiana skryptu została zastosowana celem oddzielenia powracającego narodu żydowskiego od Samarytan, którzy wcześniej dołączyli żydowską Torę poprzez asyryjską politykę relokacji.

Dlatego Ezdrasz ustanowił czytanie Tory (w języku hebrajskim) w każdy sabat, dla wszystkich synagog. Stosowanie go było wymagane we wszystkich rytuałach żydowskich. Wdrożył również czytanie, recytację po hebrajsku z Amidah (stałe modlitwy) i inne standardy żydowskich praktyk. Zasady te zostały ustanowione setki lat zanim Jezus urodził się w Betlejem w Galilei. Niezależne dowody lingwistyczne wskazuje, że hebrajski był używany jako język powszechny w późnym okresie Drugiej Świątyni. Na przykład J.T. Milik napisał:

„Mishnaic [hebrajski] … był w tym czasie dialektem mieszkańców Judei” (Ten Years of Discovery in the Wilderness of Judaea).

Mimo to jednak zdania w tej sprawie są podzielone, niektórzy są zdania że był to język aramejski. Profesor G. E. Wright tak napisał o językach używanych w Palestynie za czasów Jezusa Chrystusa:

„Na ulicach większych miast niewątpliwie rozbrzmiewały różne języki. Z pewnością najczęściej mówiono po grecku i aramejsku i oba te języki prawdopodobnie rozumiała większość mieszkańców miast, nawet tak ‚nowoczesnych’ czy ‚zachodnich’, jak Cezarea lub Samaria, gdzie przeważała greka. Rzymscy żołnierze; chrześcijanie pochodzenia żydowskiego i urzędnicy zapewne rozmawiali ze sobą po łacinie, a prawowierni Żydzi posługiwali się późną odmianą hebrajszczyzny, o której wiemy, że nie była ani klasycznym hebrajskim, ani aramejskim, mimo podobieństw do nich obu”.

Nieco dalej prof. Wright tak się wypowiedział na temat języka używanego przez Jezusa Chrystusa´:

„Trwają spory co do tego, jakim językiem posługiwał się Jezus. Nie da się jednoznacznie ustalić, czy mówił po grecku bądź po łacinie, ale swe nauki zazwyczaj głosił albo po aramejsku, albo w wysoce zarameizowanej, ludowej hebrajszczyźnie. O Pawle powiedziano, że do tłumu zebranego w Świątyni przemówił po hebrajsku (Dzieje 21:40). Uczeni na ogół zakładają, iż chodzi tu o język aramejski, ale jest całkiem możliwe, że Żydzi posługiwali się wtedy jakąś ludową formą hebrajszczyzny” (Biblical Archaeology, 1962, s. 243).

W książce The Language of Jesus (Oslo 1954, ss. 10, 11) prof. H. Birkeland zaznaczył, że:

… „nawet jeśli w czasach Jezusa językiem pisanym był w Palestynie aramejski, niekoniecznie oznacza to, iż mówiły nim masy”…

Również okoliczność, iż papirusy z Elefantyny (żydowskiej kolonii w Egipcie) napisane są po aramejsku, bynajmniej nie dowodzi, jakoby był to główny bądź powszechnie używany język w ojczyźnie Żydów, gdyż aramejski pełnił wówczas funkcję międzynarodowego języka literackiego.

To prawda, że Chrześcijańskie Pisma Greckie zawierają pewną liczbę arameizmów, a paru użył sam Jezus. Jednakże w opinii Birkelanda na ogół mógł on się posługiwać ludową hebrajszczyzną, a sporadycznie używać też określeń aramejskich. Wprawdzie trudno byłoby udowodnić twierdzenie Birkelanda, iż prości ludzie nie umieli pisać po aramejsku.

Łukasz, lekarz z wykształcenia, donosi o Pawle mówiącym do Żydów „po hebrajsku”

Sam apostoł twierdzi, iż głos z nieba odezwał się do niego „po hebrajsku”, to nie chodzi o język aramejski, lecz istotnie o jakąś formę hebrajskiego (choć niekoniecznie o starohebrajski) (Dz 22:2; 26:14).

Dzieje 22:2 „A gdy usłyszeli, że przemawia do nich w języku hebrajskim, jeszcze bardziej się uciszyli. A on mówił: (3) Jestem Żydem urodzonym w Tarsie w Cylicji, lecz wychowanym w tym mieście u stóp Gamaliela, starannie wykształconym w zakonie ojczystym, pełnym gorliwości dla Boga, jak i wy na podstawie Pism Hebrajskich, dziś wszyscy jesteście.”

Dzieje 26:14 „a gdy wszyscy upadliśmy na ziemię, usłyszałem: To jest Chrystus głos do mnie mówiący w języku hebrajskim: Saulu, Saulu, czemu mnie prześladujesz? Trudno ci przeciw ościeniowi wierzgać.” Biblia Warszawska

Paweł był Hebrajczykiem, odkąd został faryzeuszem, kształcąc się u Rabii Gamaliela (Dz 22:3), wyszkolony według wszelkich rygorów Prawa i zgodnie z judaistyczną tradycją. Nawet po swoim nawróceniu w Damaszku (Dz 9:1-21) na chrystianizm, dalej utożsamiał się ze swym narodem, nie powiedział, że „był” hebrajskim Faryzeuszem, ale że wciąż dalej nim „jest” (Fil 3:4, 5), użył tam słowa „Hebrajczyk” po gr. (’Ebraios), a nie Aramejczyk.

Filipian 3:4-6 „Jeżeli ktoś inny myśli, że ma powody do pokładania ufności w ciele, to tym bardziej ja: obrzezany ósmego dnia, z rodu Izraela, z plemienia Beniamina, Hebrajczyk (gr. 'Ebraios) urodzony z Hebrajczyków; co do prawa — faryzeusz; co do gorliwości — prześladowca zboru; co do prawości osiąganej dzięki prawu — człowiek, który się okazał nienaganny(…)”.

Dzieje 17:1-4 wspominają o Pawle, że regularnie „uczęszczał do synagogi zgodnie ze swoim zwyczajem, gdzie przez trzy sabaty prowadził rozważania na podstawie Pism”. Jakich Pism? Najwidoczniej hebrajskich, bo takie czytano właśnie synagogach żydowskich. Choć niektórzy się z tym nie zgodzą, utrzymując że mógł to uczynić na podstawie aramejskich targumów. Jednak nie ma na to dowodów, i przeważająca większość uczonych jest zdania, że w liturgii czy synagodze, Żydzi posługiwali się hebrajskim czytając ze zwojów właśnie w tym języku, zarówno w mowie jak i w piśmie.

Dzieje 17:1-4 „A przewędrowawszy przez Amfipolis i Apollonię, przyszli do Tesaloniki, gdzie była synagoga Żydów. 2 Paweł więc zgodnie ze swym zwyczajem wszedł do nich i przez trzy sabaty prowadził z nimi rozważania na podstawie Pism, 3 wyjaśniając i udowadniając cytatami, że było konieczne, aby Chrystus cierpiał i powstał z martwych, oraz mówiąc: „To jest Chrystus — ten Jezus, którego ja wam ogłaszam”. 4 W rezultacie niektórzy z nich uwierzyli i przyłączyli się do quot; (Dzieje 15:13-18), jakże więc jego członkowie nie mieli by znać tego imienia?Pawła i Sylasa, uczyniło tak również wielkie mnóstwo Greków oddających cześć Bogu, a także niemało przedniejszych niewiast.” 

Warto również nadmienić, że w (Dziejach 6:1), gdzie opisano wydarzenia rozgrywające się wkrótce po Pięćdziesiątnicy 33 r. ne wspomniano o przebywających w Jerozolimie Żydach mówiących po grecku i o Żydach mówiących po hebrajsku, ale nie po aramejsku.

Dzieje 6:1 „A w tych dniach, gdy przybywało uczniów, doszło do tego, że Żydzi mówiący po grecku zaczęli szemrać przeciwko Żydom mówiącym po hebrajsku, ponieważ przy codziennym podziale przeoczano ich wdowy.” 

Powszechnie uważa się, że gdy Żydzi przebywali na wygnaniu w Babilonie, zaczęli przechodzić na język aramejski. Nie ma jednak na to mocnych dowodów. Przykłady z nowszych czasów wskazują, iż podbite ludy lub imigranci potrafią zachować i rzeczywiście zachowują swój język ojczysty przez okres znacznie dłuższy niż 70 lat. Ponadto Żydzi otrzymali od Boga obietnicę, iż powrócą do rodzinnego kraju. Dlatego należało się spodziewać, że nie będą skłonni porzucić języka hebrajskiego i przejść np. na akadyjski (asyryjsko-babiloński) czy też aramejski, który był wtedy językiem międzynarodowym. Owszem, w księgach z czasów wygnania i późniejszych, takich jak Daniela, Ezdrasza i Estery, spotyka się słowa i całe fragmenty aramejskie, ale nic w tym dziwnego. Przecież zawierają one doniesienia o wydarzeni´ach z krajów, gdzie mówiono po aramejsku, jak również korespondencję urzędową. Dotyczą spraw ludu podległego obcym mocarstwom, dla których językiem dyplomatycznym był aramejski

Nehemiasza 8:8 donosi, że przy czytaniu Prawa „wykładano jego sens” i podawano, „jak rozumieć to, co czytano”. Niektórzy sugerują, iż po powrocie z niewoli wygnańcy nie rozumieli już dobrze hebrajskiego, więc główne myśli streszczano im po aramejsku. Jakkolwiek było, werset ten kładzie szczególny nacisk na objaśnianie sensu i zastosowania tego, czego uczyło Prawo (por. Mt 13:14, 51, 52; Łk 24:27; Dz 8:30, 31).

W samej Biblii nie ma żadnej wzmianki o tym, by język hebrajski wyszedł z codziennego użycia 

Co prawda Nehemiasz spotkał Żydów, którzy pojęli za żony Aszdodytki, Ammonitki lub Moabitki i których dzieci nie umiały „mówić po żydowsku”. Ale sam fakt, że o tym wspomniał, gdy z oburzeniem wypowiadał się o małżeństwach Żydów z nie-Izraelitkami, świadczy o tym, iż takie lekceważenie języka hebrajskiego było ostro potępiane (Neh 13:23-27). Należało się tego spodziewać, ponieważ przykładano wielką wagę do czytania Słowa Bożego, utrwalonego wtedy głównie po hebrajsku. Biblia nic nie mówi o okresie trwającym od skompletowania kanonu hebrajskiego (prawdopodobnie za czasów Ezdrasza i Malachiasza w V w. p.n.e.) do początków naszej ery.

Świeckie dokumenty z tych lat także są nieliczne i nie wynika z nich, jakoby ludność żydowska przeszła z języka hebrajskiego na aramejski. Istnieją dowody na to, że wiele ksiąg apokryficznych, np. Judyty, Mądrość Syracha, Barucha i 1 Machabejską, napisano po hebrajsku. Na ogół przyjmuje się, iż powstały one w ostatnich trzech stuleciach p.n.e. Jak już wspomniano, niektóre z pozabiblijnych dzieł znalezionych wśród Zwojów znad Morza Martwego również napisano po hebrajsku. W tym też języku tworzono żydowską Misznę po rozpoczęciu się naszej ery.

Ze względu na te i podobne fakty dr William Chomsky oświadczył, iż teoria wysuwana przez pewnych uczonych żydowskich i nieżydowskich, jakoby aramejski całkowicie wyparł hebrajski, nie ma podstaw i została obalona. Bardziej prawdopodobne wydaje się, że Żydzi stali się ludem dwujęzycznym, ale w dalszym ciągu woleli mówić po hebrajsku. Doktor Chomsky tak się wypowiada na temat hebrajszczyzny Miszny:

„Język ten ma wszelkie znamiona typowej mowy chłopów, kupców i rzemieślników. (…) Na podstawie dostępnych świadectw można chyba wnioskować, iż w okresie Drugiej Świątyni — zwłaszcza pod koniec — Żydzi na ogół dobrze znali oba języki [hebrajski i aramejski]. Czasem posługiwali się jednym, czasem drugim” (Hebrew: The Eternal Language, 1969, ss. 207, 210). 

Najmocniejszym dowodem na poparcie poglądu, że w I w. ne hebrajski wciąż pozostawał językiem żywym, są wzmianki o nim napotykane w Chrześcijańskich Pismach Greckich

Wprawdzie liczni uczeni utrzymują, iż występujące tam wyrażenie „po hebrajsku” należy rozumieć „po aramejsku”, jednak istnieją dostateczne racje przemawiające za tym, że chodzi tu naprawdę o język hebrajski (Jn 5:2; 19:13, 17, 20; 20:16; Obj 9:11; 16:16). Lekarz Łukasz pisze, że Paweł przemówił w Jerozolimie do ludu „w języku hebrajskim”.  Przecież wcześniej w Pismach Hebrajskich odróżniano mówienie po syryjsku [aramejsku]” od mówienia „po żydowsku” (2 Kl 18:26). Ponadto Józef Flawiusz, żydowski historyk z I w., przy rozważaniu tego fragmentu Biblii wyraźnie rozróżnia mowę hebrajską i syryjską (Dawne dzieje Izraela, X, I, 2). Toteż bezpodstawne wydaje się założenie, jakoby pisarze Chrześcijańskich Pism Greckich używali określenia „hebrajski”, mając na myśli aramejski, czyli syryjski.

Trzeba przyznać, że w owym czasie język aramejski istotnie był w Palestynie powszechnie znany. Występowanie w wielu imionach aramejskiej cząstki „Bar” („syn”) zamiast hebrajskiej „Ben” (np. Barnabas, Bartłomiej czy Bartymeusz) poświadcza popularność języka aramejskiego. Oczywiście niektórzy Żydzi, jak Andrzej i Filip, mieli też greckie imiona, ale samo to nie dowodzi, że na co dzień mówili po grecku, podobnie jak łacińskie imię Marka nie oznacza, iż w jego domu rodzinnym rozmawiano po łacinie. Najwyraźniej jednak w Palestynie w I w. n.e. były w obiegu cztery języki: trzy wymienione w Biblii jako języki, w których sporządzono napis umieszczony potem nad głową Jezusa zawieszonego na palu (hebrajski, łaciński i grecki; Jn 19:19, 20), oraz czwarty — aramejski. Jednak nie był on wymieniony na tabliczce. Najmniej rozpowszechniona niewątpliwie była łacina.

Jezus mógł niekiedy posługiwać się aramejskim, np. gdy rozmawiał z Syrofenicjanką (Mk 7:24-30). Niektórym wyrażeniom utrwalonym jako jego wypowiedzi na ogół przypisuje się aramejskie pochodzenie. Ale nawet w tym wypadku potrzebna jest ostrożność, ponieważ ich aramejski źródłosłów też bywa kwestionowany. Na przykład słowa, które Jezus wypowiedział na palu męki: „Eli, Eli, lama sabachtani?” (Mt 27:46; Mk 15:34), zazwyczaj uważa się za aramejskie, być może w dialekcie galilejskim. W rzeczywistości grecka transliteracja powyższych słów w postaci zapisanej przez Mateusza i Marka nie pozwala jednoznacznie orzec, z którego języka zostały wzięte.Jednakże w dziele The Interpreter’s Dictionary of the Bible (red. G. A. Buttrick, 1962, t. 2, s. 86) podano:

„Opinie są podzielone, jeśli chodzi o pierwotny język tej wypowiedzi i o to, czy dla samego Jezusa bardziej naturalne byłoby posłużenie się hebrajskim, czy aramejskim. (…) Z dokumentów wynika, iż w Palestynie w I w. po Chr. mogła być w użyciu jakaś postać hebrajskiego, pozostająca poniekąd pod wpływem aramejskiego”. 

Jeszcze jednym potwierdzeniem, że w czasach apostolskich wciąż posługiwano się hebrajskim, jest świadectwo, iż w tym języku pierwotnie została spisana Ewangelia według Mateusza

Wydaje się zatem, że hebrajski zaczął zanikać dopiero po roku  70 ne, gdy zburzono Jerozolimę wraz z tamtejszą świątynią i gdy pozostali mieszkańcy ulegli rozproszeniu. Ale Żydzi, gdziekolwiek się udali, dalej używali tego języka w synagogach. Mniej więcej od VI w. n.e. gorliwe starania o zachowanie czystości hebrajskiego tekstu Pisma Świętego podejmowali żydowscy uczeni zwani masoretami. Zainteresowanie starożytną hebrajszczyzną ponownie ożyło zwłaszcza od XVI w. W następnym stuleciu rozpoczęto intensywne badania nad innymi językami semickimi. Dzięki temu lepiej zrozumiano języki starożytne i w rezultacie powstały dokładniejsze przekłady Pism Hebrajskich.

Pismo starohebrajskie istniało równolegle z pismem kwadratowym nawet jeszcze po czasach Jezusa

Najdawniejsze ze znanych inskrypcji hebrajskich są zapisane starożytnym pismem znacznie różniącym się od kwadratowego, którym spisano późniejsze dokumenty, choćby te z pierwszych stuleci naszej ery. Styl kwadratowy bywa też nazywany „aramejskim” lub „asyryjskim”. Przyjmuje się, że zmiana z pisma starożytnego na kwadratowe nastąpiła podczas niewoli babilońskiej. Niemniej Ernst Würthwein zauważa:

„Przez dłuższy czas dawne pismo hebrajskie było w użyciu obok kwadratowego. Na monetach z okresu powstania Bar Kochby (132-135 po Chr.) widnieją litery w dawnym stylu. Również niektóre spośród tekstów znalezionych w jaskiniach nad Morzem Martwym są utrwalone pismem starohebrajskim” (The Text of the Old Testament, 1979, s. 5).

Orygenes, pisarz chrześcijański żyjący na przełomie II i III w. n.e., nadmienił, iż 

„w bardziej poprawnych kopiach greckich przekładów Pism Hebrajskich tetragram — czyli święte imię Jehowy — był zapisywany starożytnymi literami hebrajskimi.”

Znalazło to potwierdzenie, gdy odkryto fragmenty skórzanych zwojów datowanych na I w. n.e., a zawierających księgi tzw. proroków mniejszych w języku greckim. W zwojach tych tetragram jest zapisany literami starohebrajskimi.  Pochodzące z końca V lub początku VI w. n.e. fragmenty greckiego przekładu Akwili również zawierają imię Boże utrwalone starożytnym pismem hebrajskim

Doktor Horowitz oświadczył:

Grecy zapożyczyli ten starożytny alfabet hebrajski, a potem przekazali go łacinie; ich grecki alfabet jest najbardziej podobny właśnie do starożytnego hebrajskiego” (How the Hebrew Language Grew, s. 18). 

Czy sporadycznie występujące zwroty „aramejskie” w NT, faktycznie dowodzą, że tym językiem przy cytowaniu Pism posługiwał się Pan i apostołowie? 

Zwroty aramejskie. Otóż, sprawa na pierwszy rzut oka może się komplikować, gdy widzi się w tekście gdzieniegdzie tu i ówdzie występujące „arameizmy”. Arameizmy świadomie piszę w cudzysłów, gdyż nie ma co do tego pewności czym tak naprawdę były (zdania wśród badaczy zagadnienia są co do tego podzielone),  tzn. czy czystymi zwrotami aramejskimi czy spisane w dialektem hebrajskim bądź mieszanym.

Niektórzy mocno wierzą, że w czasach Jezusa powszechnie używanym językiem, był głównie aramejski. Zaświadczać mają o tym, niektóre zwroty występujące tu i ówdzie w tym właśnie języku w Biblii Greckiej, zwłaszcza Ewangeliach. Stąd też i sam Jezus wraz ze swymi uczniami, mieli nie używać hebrajskiego, i mówić po aramejsku.

Jednakże nie ma co do tego pewności i na ogół mógł on się posługiwać jakąś np. swoistą ludową hebrajszczyzną, a sporadycznie używać też określeń aramejskich i nawet greckich czy łacińskich, chociażby w rozmowie z Piłatem albo rzymskim centurionem. Jaki problem d´la doskonałego P. Jezusa, przecież żaden.

Cały sęk jednak w tym, że język aramejski jest morfologicznie bardzo zbliżony do hebrajskiego, a niektóre słowa są wręcz niemal identyczne i występujący w obu językach, co dobrze unaocznia poniższy przykład.

Otóż grecki fragment z Mateusza 27:46 i zbieżny z Marka 15:34: „Eloi Eloi lama sabachtani” (Boże mój Boże mój czemuś mnie opuścił) uważa się zarówno za zwrot aramejski, jak też za korzenny hebrajski.

Mateusza 27:46 „Około godziny dziewiątej Jezus zawołał donośnym głosem, mówiąc: „Eli, Eli, lama sabachtani?”, to jest: „Boże mój, Boże mój, czemuś mnie opuścił(…)”.

Wyrażenie: (Ηλει ηλει λεμα σα&ηαχθανι) =”Eli Eli lama sabahtani”, użyte przez Mateusza jest transliteracją z hebrajskiego

Diaglott, B. Wilson, Kodeks Watykański

                   

Natomiast występujące u Marka: (Ελωι Ελωι λεμα σαβαχθανι) =”Eloi, Eloi, lema sabachthani”, jest przepisane z aramejskiego.

Marka 15:34 „A o godzinie dziewiątej Jezus zawołał donośnym głosem: „Eloi, Eloi, lema sabachtani?”, co w tłumaczeniu znaczy: „Boże mój, Boże mój, czemuś mnie opuścił?”

 

      

Nie dość na tym, bowiem o ile dwa pierwsze słowa użyte przez Mateusza są etymologii hebrajskiej (dobrze pasują do Psalmu 22, kodeksu Bezy, starołaciśnskich mss), a Marka aramejskiej, to już słowa „lema” i „lama” sabahtani, użyte na przemian przez obu, tak w hebrajskim jak w aramejskim, nie wiadomo do jakiego przypisać. W skanach niżej można obejrzeć jak przemieszane jest to w manuskryptach. Bibliści twierdzą, że pierwsza „lema” ma źródłosłów aramejski, druga zaś  „lama”  hebrajski”. Która wersja jest zatem poprawna?

Wydaje się, że mamy tu do czynienia ze swego rodzaju miksem aramejsko-hebrajskim. Możliwe też jest, że język starohebrajski, do dni Jezusa przekształcił się w wysoce zarameizowaną formę hebrajszczyzny. Stąd nie dziwi fakt, że Biblia wspomina o dialekcie w jakim mówił Piotr, innym od powszechnie używanego wówczas języka. Mogło być też i tak, że ewangeliści Jan, Mateusz, Łukasz i Marek, mogli dodać własne wstawki do tekstu, tak by czytelnik (np. Grek czy Aramejczyk właśnie) lepiej mógł zrozumieć użyte wyrażenia z hebrajskiego, więc zastosował zarameizowaną formę danego wyrazu, jeśli faktycznie aramejski był językiem uniwersalnym w tamtym czasie. Nawet jeśli był to aramejski, to i tak nie przeszkadza to w tym, żeby Jezus czy Piotr, mogli mówić przyjętą w Galilei naówczas jakąś odmianą hebrajskiego czy hybrydowym hebrajsko- aramejskim. To oczywiście tylko domysły i przypuszczenia, a jak było na prawdę to tego dziś nie wie na sto procent nikt.

Jednak zważywszy na całokształt faktów zapisanych w NT jak i poza nim, osobiście bliższa prawdy wydaje mi się być wersja z hebrajskim wypadku Galilejczyków.

Tutaj kilka przykładów/wyrazów aramejskich z NT

Niektóre są wspólne i występują również w hebrajskim, i właściwie, na dobrą sprawę,  nie wszyscy są do końca zgodni, który powstał pierwszy i od którego już nawet nie języka, ale dialektu się wywodzi 

λωΐ (eloi) = אֱלָהִי (elahi, “mój Boże”)
Mark 15.34
κούμ (koum) = קוּם (kum, “powstań”)
Mark 5:41
λειμά (leima) = לְמָה (lema, “dlaczego?”)
Mark 15:34
σαβαχθανεί (sabachthanei) = שְׁבַקְתַּנִי (shevaktani, “mnie opuściłeś”)[11]
Mark 15:34
ταλιθά (talitha) = טַלְיְתָא or טְלִתָא (talyeta lub telita, “mała owieczka/dziewczyna”)
Mark 5:4

Zwroty hebrajskie

Jednak chyba najmocniejszym dowodem na poparcie poglądu, że w I w. ne hebrajski wciąż pozostawał językiem żywym, są kilkakrotne wzmianki o nim napotykane w Chrześcijańskich Pismach Greckich. Wprawdzie liczni uczeni utrzymują, iż występujące tam wyrażenie (Hebraisti) = „po hebrajsku”, należy rozumieć jako „po aramejsku”, jednak istnieją dostateczne racje przemawiające za tym, że chodzi tu rzeczywiście o język hebrajski.

Podobnie rzecz ma się z pokrewnymi (Hebraios) i (Hebraidi) = „hebrajski”, co daje w sumie razem 14 miejsc występowania tych czystych przetransliterowanych terminów hebrajskich do greckiego NT.

Εβραιστι (Hebraisti) = (Hebraisti, „hebrajski”)

Jn 5:2
Jn 19:13
Jn 19:17
Jn 19:20
Jn 20:16
Obj 9:11
Obj 16:16

βραος (Hebraios) = (Hebraios, „hebrajski, po hebrajsku”)

Dzieje 6:1
2 Kor 11:22
Fil 3:5
Hebr 13:25

βραΐδι (Hebraidi) = (Hebraidi, „po hebrajsku”)

Dzieje 21:40
Dzieje 22:2
Dzieje 26:14

I tak część przekładów jak np. tłumacze przekładu Biblii „New International Version” (NIV, 1985), prawie wszystkie miejsca, gdzie występuje w (Hebraisti) oddają jako:  „po aramejsku”. Po drugiej zaś stronie barykady z wersją „po hebrajsku”.

Jana 5:2 Now there is in Jerusalem near the Sheep Gate a pool, which in Aramaic is called Bethesda and which is surrounded by five covered colonnades.

Jana 19:13-20 When Pilate heard this, he brought Jesus out and sat down on the judge’s seat at a place known as the Stone Pavement (which in Aramaic is Gabbatha).
14 It was the day of Preparation of Passover Week, about the sixth hour. „Here is your king,” Pilate said to the Jews.
15 But they shouted, „Take him away! Take him away! Crucify him!” „Shall I crucify your king?” Pilate asked. „We have no king but Caesar,” the chief priests answered.
16 Finally Pilate handed him over to them to be crucified. So the soldiers took charge of Jesus.
17 Carrying his own cross, he went out to the place of the Skull (which in Aramaic is called Golgotha).
18 Here they crucified him, and with him two others– one on each side and Jesus in the middle.
19 Pilate had a notice prepared and fastened to the cross. It read: JESUS OF NAZARETH, THE KING OF THE JEWS.
20 Many of the Jews read this sign, for the place where Jesus was crucified was near the city, and the sign was written in Aramaic, Latin and Greek.

Jana 20:16 Jesus said to her, „Mary.” She turned toward him and cried out in Aramaic, „Rabboni!” (which means Teacher).

A tak oddaje  inny dla odmiany, polski przekład, Biblia Tysiąclecia:

Jana 19:13-20 (13)  Piłat usłyszawszy te słowa, wyprowadził Jezusa z pretorium i zasiadł na podwyższeniu na miejscu zwanym Lithostrotos, a po hebrajsku Gabbata. (14) Był to dzień przygotowania Paschy, godzina mniej więcej szósta. (Piłat) mówi Judejczykom: – Oto wasz król! – (15) Precz, precz z Nim, ukrzyżuj Go, ukrzyżuj Go – krzyknęli. Mówi im Piłat: – Waszego króla mam ukrzyżować? – Tylko cesarz jest naszym królem! – odrzekli najwyżsi kapłani. (16) Wtedy (Piłat) wydał Go im na ukrzyżowanie. (17) Zabrali więc Jezusa. I dźwigając krzyż wyszedł na tak zwane Miejsce Czaszki, a po hebrajsku Golgota. (18) Tam Go ukrzyżowali i razem z Nim po obu stronach dwóch innych, a Jezusa w środku. (19) Piłat kazał sporządzić też napis i umieścić na krzyżu. A było napisane. Jezus Nazarejczyk, król żydowski. (20) Wielu Judejczyków czytało ten napis w języku hebrajskim bo miejsce ukrzyżowania Jezusa znajdowało się blisko miasta, a napis był po hebrajsku, po łacinie i po grecku.

Dlatego Joseph Fitzmayer i inni są zdania, że transliteracja (Hebraisti) z racji tego, iż występuje w połączeniu z wyrażeniami aramejskimi (betsaida, akeldama, gabbata itd), więc w gruncie rzeczy oznacza tyle co „aramejski”. 

Jana 19:13 When Pilate heard this, he brought Jestrongsus out and sat down on the judge

Fitzmayer w „A. A Wandering Armenian: Collected Aramaic Essays. P.43”, pisze, że

βραστ (i jego pokrewne termin) zdają się znaczyć „w hebrajskim”, i nic poza tym, jak to się często argumentuje. Jak wiadomo występuje on w połączeniu z wyrazami, które są czysto aramejskie słowami. Zatem w Jana 19:13 βραιστ δ Γαββαθ [hebraisti gabbata] i γαββαθ jest zgrecyzowaną formą aramejskiego gabbětā, 'miejsce powstania.'”

Podobnie J. Flawiusz pisze o aramejskich zwrotach nazywając je zwyczajnie hebrajskimi w języku hebrajskim, lecz z tą różnicą iż dodaje że są one tylko rdzennie hebrajskimi i nie występujące w innym języku np. w (Ant.1.1& 33 ):

„οθεν και ημεις σχολην απο των πονων κατα ταυτην αγομεν την ημεραν … ;ορευοντες αυτην σαββατα. δηλ&µn;ι δε αναπαυσιν κατα την εβραιων διαλε&kaηppa;τον τουνομα (…) i nazywamy to sabatem , słowem które w hebrajskim znaczy „odpocznienie

Józef przywodzi słowo sabat z Biblii, i tłumaczy że wywodzi się z hebrasjkiego  שבת (sabat). W aramejskim שבת nie istnieje. Tłumaczenie aramejskie ma zamiast tego: נח (nach). Dalej Józef wyjaśnia czytelnikowi etymologię poszczególnych słów hebrajskich i dodaje, że słowa te są tylko o hebrajskim rodowodzie i nie występują w innym języku´, choć nazywa je aramejskimi. (Ant.1.2 & 34 ; Ant. 1.2 & 36 ; Antiquitates Judaicae Proem. 2.5 ).

Ale prawda jest też taka, że (’Eβραιστι) = „Hebraisti” faktycznie znaczy po prosto „hebrajski”, a nie aramejski. Aramejski choć zbliżony, brzmi inaczej, mianowicie (Συριστι) = „Zuristi”, a który możemy znaleźć w aramejskiej części ST np. w Daniela 2:4. W rzeczywistości aram. (Συριστι) w NT nie występuje. E.A Knapp zauważa odnośnie tego:  

„Józef piszący również w Grece, używa obu słów czyli „hebrajskiego” (Εβραιsτι) i „aramejskiego” (Συριστι) w swoich pismach i precyzyjnie je odróżnia”.

Najprawdopodobniej możliwym logicznym wyjaśnieniem takiego połączenia hebrajsko-aramejskiego np. (Hebraisti gabbata) zdaje się być, to co omówiono już wcześniej w pkt (a). To znaczy, że niektóre słowa aramejskie w istocie były wspólne też hebrajskim, występowały w obydwu językach. Stąd często leksykografowie podają w etymologii dla tych wyrazów: „aramejsko/hebrajski”. Jedno jest pewne, (Hebraisti) to oczywisty „hebrajski” a nie aramejski i tego się nie da wyrugować z NT. Zatem jeśli już miałby być aramejskim, to nie tym „czystym” aramejskim, lecz najwyraźniej zarameizowanym galilejskim dialektem jako hebrajskim, innym niż ten w Judei, którym się wtedy powszechnie posługiwano wraz z wieloma innymi językami jak np. greckim czy łacińskim.  Całkiem możliwe również że, ewangeliści dla wygody czytelnika głównie nie-żydowskiego posłużyli się faktycznie hebrajskimi wyrazami zapisanymi jednak w klasycznej aramejszczyźnie.

Kolejne wyrażenia wg. niektórych z rdzeniem hebrajskim:

ἀμήν (amen) = אָמֵן (amen)[4]
Matt. 5:18, 26; 6:2, 5, 16; 8:10; 10:15, 23, 42; 11:11; 13:17; 16:28; 17:20; 18:3, 13, 18, [19]; 19:23, 28; 21:21, 31; 23:36; 24:2, 34, 47; 25:12, 40, 45; 26:13, 21, quot;hebrajskiego34; Mark 3:28; 8:12; 9:1, 41; 10:15, 29; 11:23; 12:43; 13:30; 14:9, 18, 25, 30; [16:20];quot;Shall I crucify your king? Luke 4:24; 12:37; 18:17, 29; 21:32; 23:43
&ηάτος (batos) = בַּת (bat, a measure of quantity)
Luke 16:6
ἡλί (heli) = אֵלִי (eli, “mój Boże”)
Matt. 27:46
κόρος (koros) = כֹּר (cor, a measure of quantity)
Luke 16:7
λαμά (lama) = לָמָה (lama, “why?”)
Matt. 27:46
σαβαχθανί (sabachthani) = שְׁבַקְתַּstrongנִי (shevaktani, “odrzuciłeś”)
Matt. 27:46
ὡσαννά (hosanna) = הוֹשַׁע‑נָא (hosha-na)
Matt. 21:9 (2xx); Mark 11:9, 10

Słowa wspólnie występujące w hebrajskim i aramejskim

ἀββά (abba) = אַבָּא (Heb./Aram. aba, “father”)
Mark 14:36
&gamma/strongalpha; ;έεννα (geenna) = גֵּי[א] הִנֹּם (Heb. ge hinom, “gehenna,” “hell,” “Hinnom valley”); גֵיהִנָּם (Aram. gehinam, “gehenna,” “hell”)
Matt. 5:22, 29, 30; 10:28; 18:9; 23:15, 33; Mark 9:43, 45, 47; Luke 12:5
ἐφφαθά (ephphatha) = הִפָּתַח (Heb. hipatah, “be opened”); אֶתְפְּתַח or אֶפְתַּח (Aram. etpetah or ephtah, “be opened”)
Mark 7:34
κορβάν (korban) = קָרְבָּן (Heb. korban, “dedicated to the Temple”); קָרְבָּנָא (Aram. korbana, “dedicated to the Temple”)
Mark 7:11
κορβανᾶς (korbanas) = קָרְבָּן (Heb. korban, “dedicated to the Temple”); קָרְבָּנָא (Aram. korbana, “dedicated to the Temple”)
Matt. 27:6
μαμωνᾶς (mamonas) = מָמוֹן (Heb. mamon, “mammon,” “wealth”); מָמוֹנָא (Aram. mamona, “mammon,” “wealth”)
Matt. 6:24; Luke 16:9, 11, 13
πάσχα (pascha) = פֶּסַח (Heb. pesah, “Passover lamb”); פַּסְחָא (Aram. pasha, “Passover lamb”)
Matt. 26:2, 17, 18, 19; Mark 14:1, 12 (2xx), 14, 16; Luke 2:41; 22:1, 7, 8, 11, 13, 15
ῥαββί (rabbi) = רַבִּי (Heb./Aram. rabi, “rabbi,” “my master”)
Matt. 23:7, 8; 26:25, 49; Mark 9:5; 11:21; 14:45
ῥα&η&ηουνεί (rabbounei) = רַבּוּנִי (Heb. rabuni, “my master”); רַבּוֹנִי (Aram. raboni, “my master”)
Mark 10:51
ῥακά (raka) = רֵיקָה (rekah, “empty head”); רֵיקָא (Aram. reka, “empty head”)
Matt. 5:22
σάββατον (sabbaton) = שַׁבָּת (Heb. shabat, “Sabbath”); שַׁבַּתָּא (Aram. shabata, “Sabbath”)
Matt. 12:1, 2, 5, 8, 10, 11, 12; 24:20; 28:1 (2xx); Mark 1:21; 2:23, 24, 27 (2xx), 28; 3:2, 4; 6:2; 16:1, 2, [9]; Luke 4:16, 31; 6:1, 2, 5, 6, 7, 9; 13:10, 14 (2xx), 15, 16; 14:1, 3, 5; 18:12; 23:54, 56; 24:1
σατανᾶς (satanas) = שָׂטָן (Heb. satan, “satan,” “accuser”); סָטָנָא (Aram. satana, “satan,” “accuser”)
Matt. 4:10; 12:26 (2xx); 16:23; Mark 1:13; 3:23 (2xx), 26; 4:15; 8:33; Luke 10:18; 11:18; 13:16; 22:3, 31
σάτον (saton) = סְאָה (Heb. seah, a measure of quantity); סָאתָא (Aram. sata, a measure of quantity)
Matt. 13:33; Luke 13:21
σίκερα (sikera) = שֵׁכָר (Heb. shechar, “fermented drink,” “beer”); שִׁכְרָא (Aram. shichra, “fermented drink,” “beer”)
Luke 1:15.

2 thoughts on “Jakim językiem posługiwał się Pan Jezus: Aramejskim czy hebrajskim? ”

  1. I am a website designer. Recently, I am designing a website template about gate.io. The boss’s requirements are very strange, which makes me very difficult. I have consulted many websites, and later I discovered your blog, which is the style I hope to need. thank you very much. Would you allow me to use your blog style as a reference? thank you!

Dodaj komentarz