Bibliści przyznają, że imię własne Boga wyrażone tetragramem  יהוה występowało prawie 7000 razy w pierwotnym tekście Pism Hebrajskich. Wielu sądzi jednak, że nie występowało ono w pierwotnym tekście Chrześcijańskich Pism Greckich. Z tego powodu większość współczesnych przekładów Biblii nie zawiera imienia Jehowa w tzw. Nowym Testamencie . Nawet we fragmentach będących cytatami z Pism Hebrajskich (ST), w których widniał tetragram, większość tłumaczy nie używa osobistego imienia Boga, lecz słowa „Pan”.

Trzeba też otwarcie powiedzieć, że obecne istniejące odpisy Biblii Greckiej (NT) imienia Bożego w formie tetragramu nie zwierają, co najwyżej jedynie w skróconej formie „Jah” w księdze Objawienia. Zatem rodzi się pytanie: na jakiej podstawie Biblia Nowego Świata (wyd. Świadków Jehowy) zamieszcza imię własne Boga – Jehowa? Pismo Święte w Przekładzie Nowego Świata w przeciwieństwie do większości innych tłumaczeń NT zdecydowało się umieścić w nim imię Boże, w sumie w 237 miejscach. Jego tłumacze podjęli taką decyzję, gdyż uznali, że istnieją uzasadnione powody, by uznać że tetragram rzeczywiście pojawiał się w oryginalnych manuskryptach greckich.

Aby to jakoś w miarę logicznie poskładać, argumenty te można wypunktować  jak niżej.

I. Kopie Pism Hebrajskich wykorzystywane za dni Jezusa i apostołów wszędzie zawierały tetragram

W przeszłości niektórzy krytycy podawali w wątpliwość  obecność tetragramu w zwojach starotestamentowych z czasów Jezusa. Ale odkąd w Kumran (Qumran) odkryto dobrze zachowane kopie Pism  datowane na II w. pne – I  w. ne wspomniany fakt został bezsprzecznie udowodniony. Pisarze Biblii nie wyryli słów w kamieniu ani nie spisali ich na trwałych tabliczkach glinianych. Wszystko wskazuje na to, że używali dość kruchych materiałów np. papirusu lub pergaminu. Co się stało z oryginałami? Przypuszczalnie rozpadły się dawno temu, w większości na terytorium starożytnego Izraela. Uczony Oscar Paret wyjaśnia:

„Obydwa te materiały pisarskie [papirus i pergamin] są jednakowo narażone na działanie wilgoci, pleśni i najrozmaitszego robactwa. Wiemy z doświadczenia, jak łatwo papier, a nawet mocna skóra niszczeją na powietrzu lub w wilgotnym pomieszczeniu”.

Skoro nie ma już oryginałów, to jak słowa spisane przez pisarzy biblijnych przetrwały do naszych czasów? Wkrótce po powstaniu oryginalnych manuskryptów zaczęto sporządzać ich odpisy. W starożytnym Izraelu kopiowaniem Pism zajmowano się zawodowo (Ezdrasza 7:6; Psalm 45:1 [45:2, Biblia warszawska]). Jednakże kopie również wykonywano na nietrwałym materiale. Z czasem trzeba więc było zastępować je nowymi. Kiedy przestały istnieć oryginały, odpisy sporządzano z wcześniejszych kopii. Tak postępowano przez wiele stuleci. Czy pomyłki popełniane w ciągu wieków przez kopistów nie zniekształciły tekstu Biblii? Są dowody, że tak się nie stało.

Kopiści byli bardzo oddani swej pracy. Z głębokim szacunkiem odnosili się do przepisywanych słów. Odznaczali się też drobiazgową skrupulatnością. Hebrajskie słowo sofér, tłumaczone na „przepisywacz”, ma związek z liczeniem i zapisywaniem. O tym, jak dokładni byli tacy kopiści, świadczy przykład masoretów. Uczony Thomas Hartwell Horne wyjaśnił:

„Obliczali, która litera jest w samym środku Pentateuchu [pierwszych pięciu ksiąg Biblii], które zdanie jest w środku każdej księgi oraz ile razy każda litera alfabetu [hebrajskiego] pojawia się w całych Pismach Hebrajskich”.

Biegli kopiści stosowali więc szereg różnych metod sprawdzania tekstu. Aby niczego nie uronić, liczyli nie tylko przepisywane słowa, lecz także litery. Pomyśl, jakiej wyjątkowej skrupulatności wymagało przeliczenie 815 140 liter w Pismach Hebrajskich! Ten niezwykły wysiłek stanowił gwarancję najwyższej dokładności.

Kopiści nie byli jednak nieomylni. Czy są jakieś dowody, że przepisywany przez stulecia tekst Biblii przetrwał w postaci zasługującej na zaufanie? Istnieją uzasadnione powody, by wierzyć, że Biblia zachowała się do naszych czasów w nie zmienionym stanie. Poświadczają to istniejące rękopisy — około 6000 manuskryptów całych Pism Hebrajskich lub ich fragmentów oraz jakieś 5000 manuskryptów Pism Chrześcijańskich w języku greckim. Tetragram występował regularnie tak w tekście masoreckim z X wieku ne jak i odkrytych zwojach znad Morza Martwego.

Na zdjęciu wyżej i w powiększeniu z lewej widać tetragram w późniejszym skrypcie aramejskim oznaczony strzałką, w zwoju Izajasza, 150 pne /Qumran) . Tutaj cały zwój w wersji digital. Niżej po prawo Kodeks Leningradzki z X w. ne.

Gdy porównano zwoje okazało się iż w treści praktycznie nie ma większych różnic, również sens nie został zmieniony. Pewne wyobrażenie o sumienności, z jaką przepisywano Biblię, daje rękopis hebrajski znaleziony w roku 1947.Zdaniem niektórych było to „najważniejsze znalezisko manuskryptów w czasach nowożytnych”. Na początku owego roku młody Beduin pasący swe stada natknął się w pobliżu Morza Martwego na jaskinię.

Znalazł w niej gliniane dzbany, w większości puste. Ale w jednym z nich, dokładnie zapieczętowanym, odkrył skórzany zwój, starannie zapakowany w lniane płótno i zawierający tekst całej biblijnej Księgi Izajasza. Był dobrze zachowany, choć nosił na sobie ślady napraw i długiego używania. Trzymając w rękach to stare znalezisko, młody pasterz nie zdawał sobie sprawy, że zainteresuje ono cały świat. Czym się wyróżniał ten manuskrypt? Do roku 1947 najstarszy kompletny tekst Pism Hebrajskich datowano mniej więcej na X stulecie n.e. Tymczasem wspomniany zwój pochodził z II wieku p.n.e. – był więc ponad 1000 lat starszy. 

Uczonych bardzo ciekawiło, jak wypadnie porównanie go z manuskryptami, które powstały wieki później. Przeprowadzono na przykład badania nad 53 rozdziałem Księgi Izajasza, porównując zwój znaleziony nad Morzem Martwym z tekstem masoreckim powstałym około tysiąca lat później.

W książce A General Introduction to the Bible (Ogólne wprowadzenie do Biblii) tak oceniono wyniki tych badań:

„Na 166 słów z 53 rozdziału Księgi Izajasza wątpliwych jest tylko 17 liter. W wypadku dziesięciu chodzi jedynie o pisownię, która nie ma żadnego wpływu na sens. Cztery dalsze litery wiążą się z drobnymi zmianami stylistycznymi, na przykład z użyciem spójników. Pozostałe trzy litery tworzą słowo oznaczające ‚światło’, które dodano w wierszu 11, co jednak nie ma większego znaczenia dla treści. (…) Tak więc po tysiącu lat przepisywania w rozdziale składającym się ze 166 słów podlega dyskusji tylko jedno słowo (trzy litery) — i słowo to nie zmienia w istotny sposób znaczenia danego fragmentu”.

Do podobnego wniosku doszedł profesor Millar Burrows, który długie lata zajmował się tymi zwojami i badał ich treść:

„Wiele różnic między zwojem Izajasza (…) a tekstem masoreckim daje się wytłumaczyć pomyłkami kopistów. Pominąwszy je, zwój ten jest uderzająco zgodny z manuskryptami średniowiecznymi. Taka zgodność dużo starszego rękopisu stanowi dobitne potwierdzenie ogólnej dokładności tradycyjnego tekstu”. 

Kiedy się więc czyta współczesny przekład Biblii, można mieć pewność, że jest on oparty na tekście hebrajskim i greckim, który nadzwyczaj wiernie przekazuje słowa użyte pierwotnie przez pisarzy biblijnych. Przetrwanie Biblii przez tysiące lat ręcznego przepisywania to naprawdę coś niezwykłego. Sir Frederic Kenyon, długoletni kustosz Muzeum Brytyjskiego, mógł więc oświadczyć:

„Trzeba z całą stanowczością podkreślić, że tekst Biblii w swej istocie jest godny zaufania (…) Nie da się tego powiedzieć o żadnej innej dawnej książce”.

Jednym z najważniejszych hebrajskich rękopisów welinowych jest Kodeks proroków z synagogi karaimskiej w Kairze. Opatrzony został masorą oraz znakami samogłoskowymi, a kolofon (notatka końcowa) wskazuje, że sporządził go ok. 895 r. n.e. słynny masoreta Mosze ben Aszer z Tyberiady. Inny ważny manuskrypt to Petersburski kodeks proroków (z 916 r.). Całe Pisma Hebrajskie zawierał aż do niedawna Kodeks z Aleppo, przechowywany kiedyś w synagodze sefardyjskiej w tym syryjskim mieście, a obecnie znajdujący się w Izraelu. Jego pierwotny tekst spółgłoskowy został ok. r. 930 poprawiony, opatrzony znakami samogłoskowymi oraz masorą przez Aarona ben Aszera, syna Moszego ben Aszera. Najstarszym datowanym rękopisem całych Pism Hebrajskich jest Kodeks leningradzki (B 19A) ze zbiorów Biblioteki Publicznej w Petersburgu. Sporządzono go w r. 1008 „z ksiąg poprawionych, przygotowanych i opatrzonych komentarzem przez Aarona ben Moszego ben Aszera, nauczyciela”. Innym godnym uwagi rękopisem hebrajskim jest kodeks Pięcioksięgu przechowywany w Bibliotece Brytyjskiej (Codex Oriental 4445), zawierający tekst Rodzaju 39:20 do Powtórzonego Prawa 1:33 (poza Lb 7:46-73 oraz 9:12 do 10:18, których brakuje lub które zostały później dodane); pochodzi przypuszczalnie z X w.

II. W czasach Jezusa i apostołów tetragram pojawiał się także w greckich tłumaczeniach Pism Hebrajskich

1. Septuaginta z występującym tetragramem  (ok. II/I roku pne do I/II roku ne) odkryta w Qumran.

Przez stulecia uczeni sądzili, że w rękopisach Septuaginty (LXX), czyli przekładu Pism Hebrajskich na język grecki, nad którym zaczęto pracować w III wieku pne tetragram nie występował. Stąd uważano, że na tej samej zasadzie również w oryginałach NT imię Boże przez natchnionych pisarzy nie zostało zamieszczone, i którzy korzystali przy jego redagowaniu z takiej właśnie LXX. Pogląd ten mógł wynikać po części z faktu, iż w kopiach LXX wchodzących w skład cenionych manuskryptów z IV i V wieku ne, takich jak Kodeks Watykański 1209, Kodeks Synajski oraz Kodeks Aleksandryjski, odpowiednikami imienia Bożego są greckie słowa Κύριος (Kýrios) i θεός (Teòs). Uważano, więc że nieobecność tego imienia sprzyja nauczaniu monoteizmu. Teoria ta całkowicie upadła, gdy w 1947 r ne odnaleziono liczne zwoje znad Morza Martwego w okolicach Qumran. Są to bardzo stare fragmenty Septuaginty z okresu, gdy na ziemi żył Jezus. Pojawia się w nich imię własne Boga zapisane literami hebrajskimi czyli יהוה = JHWH. A zatem w czasach Jezusa odpisy Septuaginty jednak imię Boże zawierały.

Ale już w IV wieku ne, wspomniane wcześniej główne jej manuskrypty, nie posiadały imienia Bożego w Starym Testamencie w księgach od Rodzaju do Malachiasza tam, gdzie było ono we wcześniejszych rękopisach LXX z II w. pne – II w. ne. Nie dziwi więc fakt, że w tekstach z tamtego okresu nie znajdujemy imienia Bożego w tzw. nowotestamentowej części Biblii, czyli w Pismach Greckich.

Prof. George Howard pisze na ten temat:

„Usunięcie tetragramu prawdopodobnie wytworzyło klimat teologiczny odmienny od panującego w okresie nowotestamentowym I stulecia. Gdy przestano używać tetragramu, Bóg Żydów, którego zawsze starannie odróżniano od wszystkich innych przez posługiwanie się jego hebrajskim imieniem, utracił nieco swej odrębności”.

„Z biegiem czasu coraz bardziej łączono ze sobą obie postacie [Boga i Chrystusa], tak że często trudno je było odróżnić. Niewykluczone, iż późniejsze dysputy chrystologiczne i trynitarskie, nękające kościół w pierwszych wiekach, w dużym stopniu wynikały z usunięcia tetragramu. Tak czy inaczej, krok ten z pewnością stworzył klimat teologiczny inny niż w I wieku, w okresie nowotestamentowym” (Biblical Archaeology Review, marzec 1978)

Dalej Howard zauważa jeszcze w Journal of Biblical Literature:

„Jesteśmy przekonani, że mówiący po grecku Żydzi w dalszym ciągu pisali JHWH w swoich Pismach Greckich. Ponadto jest rzeczą zupełnie nieprawdopodobną, żeby od zwyczaju tego odstąpili pierwsi konserwatywni chrześcijanie pochodzenia żydowskiego, mówiący po grecku. Chociaż w mniej istotnych wzmiankach o Bogu prawdopodobnie używali słów (…) [Bóg] i (…) [Pan], to jednak opuszczenie tetragramu w samym tekście biblijnym byłoby dla nich czymś zgoła niezwykłym. (…) Ponieważ w dalszym ciągu wypisywano tetragram w kopiach Biblii greckiej będących Pismami pierwszego kościoła, więc należałoby przyjąć, że pisarze N[owego] T[estamentu] zachowywali tetragram w tekście biblijnym, gdy cytowali z Pisma Świętego. (…) Kiedy jednak usunięto tetragram z greckiego S[tarego] T[estamentu], przestał on się też pojawiać w cytatach ze S[tarego] T[estamentu] w N[owym] T[estamencie]. Tak więc gdzieś na początku II stulecia surogaty [określenia zastępcze] wyparły tetragram z obu Testamentów” (t. 96, nr 1, marzec 1977, ss. 76, 77

George Howard: The Tetragram and The New Testament

W dziele The Anchor Bible Dictionary pod nagłówkiem „Tetragram w Nowym Testamencie” napisano:

„Istnieją pewne dowody, że w pierwotnym tekście N[owego] T[estamentu] tetragram, imię Boże, Jahwe, występował w niektórych lub we wszystkich cytatach ze S[tarego] T[estamentu]”.

a. Fouad 266b, II/I w. pne. Dobrym tego przykładem jest przemianowanie hebrajskiego tetragramu יהוה na greckie Κύριος = PAN jakiego się dopuszczono w tłumaczeniu Pism Hebrajskich na język grecki czyli Septuagincie (LXX). Jak można zauważyć na poniższej ilustracji we fragmencie Septuaginty oznaczonym jako Fouad 266 z I wieku pne, tetragram w Księdze Powtórzonego Prawa 18:5, 6 jeszcze się znajduje. Jednakże już kilka stuleci później w Kodeksie Aleksandryjskim, pochodzącym z ok. V wieku ne, w tym samym fragmencie z z Pwt 18:5 kopiści najzwyczajniej go usunęli, zastępując  gr. terminem Κύριος.

Tak samo tutaj (dodatek do PNŚ wyd.ang z przypisami, 1984 Brooklyn), F0uad 266b (II pne) ma w ks. Powtórzonego Prawa 32:4 tetragram JHWH, zaś Kodeks Aleksandryjski (V w. ne) KY lub KS (skróconą wersję KYRIOS), podczas gdy Kodeks Aleppo (X ne) z powrotem przywraca Imię Boże. Przykłady te dobrze ukazują mechanizm stopniowego wypierania tetragramu przez późniejsze kopie LXX jak też samego NT. Trzeba pamiętać, iż LXX jest już sama w sobie kopią Pism Hebrajskich, więc druga ręka.

W niektórych wcześniejszych kopiach Septuaginty użyto tetragramu zapisanego hebrajskimi lub paleohebrajskimi literami. Tak zapisany tetragram występuje w następujących tekstach:

Manuskrypt Fouad 266b  zawiera fragmenty księgi Powtórzonego Prawa, rozdziały od 10 do 33, datowany na II-I wiek pne. Uczeni zauważyli, że w 31 miejscach wokół tetragramu znajduje się spora ilość miejsca, wielkości 5-6 liter (np. 18:5; 20:13; 27:2; 28:61; 29:3). Najwidoczniej pierwszy kopista zostawił puste miejsce i oznaczył je kropką, a drugi wpisał literami paleohebrajskimi tetragram, który zajmował połowę pustej przestrzeni.

W roku 1944 W. G. Waddell opublikował fragment tego papirusu na łamach Journal of Theological Studies (tom 45, ss. 158-161). W roku 1948 dwaj absolwenci Szkoły Gilead, misjonarze reprezentujący Watch Tower Bible and Tract Society (ŚJ), uzyskali w Kairze zdjęcia 18 jego fragmentów, a także zgodę na ich opublikowanie. Fotograficzne reprodukcje 12 spośród tych fragmentów zostały później zamieszczone w New World Translation of the Christian Greek Scriptures, (1950, ss. 13, 14, poniżej skan). Kopie te posłużyły za podstawę do napisania następujących trzech prac naukowych:

(1). A. Vaccari, “Papiro Fouad, Inv. 266. Analisi critica dei Frammenti pubblicati in: ‘New World Translation of the Christian Greek Scriptures.’ Brooklyn (N.Y.) 1950 page 13s.”, którą opublikowano na łamach Studia Patristica, tom I, część I, wyd. Kurt Aland i F. L. Cross, Berlin 1957, ss. 339-342.
(2). W. Baars, „Papyrus Fouad Inv. No. 266”, zamieszczonej w Nederlands Theologisch Tijdschrift, tom XIII, Wageningen 1959, ss. 442-446.
(3). George Howard, „The Oldest Greek Text of Deuteronomy”, wydrukowanej w periodyku Hebrew Union College Annual, tom XLII, Cincinnati 1971, ss. 125-131.

Wypowiadając się na temat owego papirusu, Paul Kahle napisał:

„Sporządzono jeszcze inne fotokopie fragmentów tego samego papirusu z odbitek zamieszczonych przez Watch Tower Bible and Tract Society we wstępie do angielskiego przekładu Nowego Testamentu (Brooklyn, Nowy Jork, 1950). Cechą charakterystyczną wspomnianego papirusu jest występowanie w nim imienia Bożego w formie tetragramu napisanego hebrajskim pismem kwadratowym. Ojciec Vaccari, który na moją prośbę zbadał opublikowane fragmenty tego papirusu, jest zdania, że został on napisany jakieś 400 lat przed Kodeksem B i zawiera chyba najdoskonalszy z istniejących do dziś tekstów Księgi Powtórzonego Prawa w wersji Septuaginty” (Studia Evangelica, wyd. Kurt Aland, F. L. Cross, Jean Danielou, Harald Riesenfeld oraz W. C. van Unnik, Berlin 1959, s. 614).

Na łamach Études de Papyrologie (tom 9, Kair 1971, ss. 81-150, 227, 228) opublikowano 117 fragmentów LXXP. Fouad Inv. 266. Natomiast Zaki Aly i Ludwig Koenen opracowali albumowe wydanie pt. Three Rolls of the Early Septuagint: Genesis and Deuteronomy (z serii: „Papyrologische Texte und Abhandlungen”, tom 27, Bonn 1980), zawierające fotografie wszystkich fragmentów wspomnianego papirusu. Eksperci oceniają, iż sporządzono ją w I wieku p.n.e., a więc około 200 lat po rozpoczęciu prac nad LXX. Stanowi to dowód, że imię Boże pierwotnie było w LXX wszędzie tam, gdzie go użyto w oryginale hebrajskim. Można je znaleźć również w 9 innych manuskryptach greckich.

Poniżej można obejrzeć kopie 12 fragmentów Księgi Powtórzonego Prawa (według LXX) z papirusu Fouad 266. Zostały one ponumerowane. Na niektórych w więcej niż jednym miejscu widać zakreślony tetragram. Fragment oznaczony numerem 1 (Pwt 31:28 do 32:7) zawiera tetragram w wierszach 7 i 15; nr 2 (Pwt 31:29, 30) w wierszu 6; nr 3 (Pwt 20:12-14, 17-19) w wierszach 3 i 7; nr 4 (Pwt 31:26) w wierszu 1; nr 5 (Pwt 31:27, 28) w wierszu 5; nr 6 (Pwt 27:1-3) w wierszu 5; nr 7 (Pwt 25:15-17) w wierszu 3; nr 8 (Pwt 24:4) w wierszu 5; nr 9 (Pwt 24:8-10) w wierszu 3; nr 10 (Pwt 26:2, 3) w wierszu 1; nr 11, złożony z dwóch części (Pwt 18:4-6), w wierszach 5 i 6; nr 12 (Pwt 18:15, 16) w wierszu 3.

 

b. LXX 8HevXII b, ok. I w. pne-I w. ne. Ponownie mamy do czynienia z Kodeksem Aleksandryjskim w roli głównej (V w. ne), w którym imię Boże w zawartej w nim LXX również zastąpiono skróconą formą Κύριος tzn. KC i KY, tym razem w Księdze Zachariasza 8 i 9 rozdziale, podczas gdy we wcześniejszej wersji LXX (I w. ne) w tym samym miejscu ono występuje.

8HevXII b pierwotnie oznaczony LXXVTS 10b – rękopis Septuaginty spisany na pergaminie w formie zwoju. Zwój ten datowany na okres pomiędzy 50 rokiem p.n.e a 50 rokiem n.e. Jest to manuskrypt zawierający fragment biblijnej Księgi Zachariasza 8,18-9,7. Został znaleziony na Pustyni Judzkiej w grocie Nachal Chewer.

Fragment ten jest oznaczany również numerem 943b na liście rękopisów Septuaginty według klasyfikacji Alfreda Rahlfsa. Rękopis ten zawiera tetragram w następujących miejscach: Zach 8,20 9,1 (x2).4.

Manuskrypt został opublikowany w Supplements to Vetus Testamentum, Vol. X, w roku 1963. Pierwotne oznaczenie zwoju pochodzi od skróconej nazwy publikacji w której został on opublikowany (LXX – rękopis Septuaginty; Vetus Testamentum, Supplements tom X, zwój b czyli drugi). Rękopis ten jest przechowywany w Muzeum Rockefellera w Jerozolimie (8HevXIIb).

c. 8HevXII b, a, I w. ne. Pierwotnie oznaczony LXXVTS 10a – rękopis Septuaginty to skórzany zwój zawierający biblijne księgi proroków mniejszych. Został znaleziony na Pustyni Judzkiej w grocie Nachal Chewer. Fragment ten jest oznaczany również numerem 943a na liście rękopisów Septuaginty według klasyfikacji Alfreda Rahlfsa. Zwój ten zawiera tetragram w następujących miejscach Biblii hebrajskiej: Jon 4,2; Mich 1,1.3; 4,4.5.7; 5,4 (x2); Hab 2,14.16.20; 3,9; Sof 1,3.14; 2,10; Zach 1,3 (x2).4; 3,5.6.7.

Rękopis ten został opublikowany w Supplements to Vetus Testamentum, Vol. X, w roku 1963[1]. Pierwotne oznaczenie zwoju pochodzi od skróconej nazwy publikacji w której został on opublikowany (LXX – rękopis Septuaginty; Vetus Testamentum, Supplements tom X, zwój a czyli pierwszy). Jest przechowywany w Muzeum Rockefellera w Jerozolimie (8HevXII a).

 

 

 

 

d. Se2grXII (LXXIEJ 12), I w. ne. Rękopis Septuaginty datowany zapisany na pergaminie w formie zwoju. Manuskrypt został odkryty w sierpniu 1952 roku na Pustyni Judzkiej przez Beduinów, którzy twierdzili, że pochodzi z Wadi Seiyâl przez co nie znamy dokładnego miejsca pochodzenia. Został on odkupiony przez Palestine Archaeological Museum (obe(rękopis drugi z kolekcji Seiyâl, napisany w języku greckim, zawierający zwój dwunastu proroków mniejszych). Fragment ten na liście rękopisów Septuaginty według klasyfikacji Alfreda Rahlfsa oznaczony jest numerem 943. zawierający fragmenty Proroków Mniejszych. Tetragram występuje w Księdze Jonasza 3:3. Natomiast w Księdze Nahuma 1:9 i Księdze Zachariasza 4:8a tetragram zastąpiono słowem Theos postaci nomina sacra.

e. 4QpapLXX lub Levb4Q120, I w. ne (według starego systemu oznaczeń 4Q LXXLev b). Manuskrypyt mieści w sobie fragmenty biblijnej Księgi Kapłańskiej. Został znaleziony w Qumran w grocie 4. Zwój ten do naszych czasów zachował się w stanie bardzo rozdrobnionym. Dziś na ten zwój składa się 97 niewielkich fragmentów, ponumerowanych od 1 do 97. Fragment ten jest oznaczany również numerem 802 na liście rękopisów Septuaginty według klasyfikacji Alfreda Rahlfsa.

Rękopis  zawiera  tetragram w  greckiej formie   ΙΑΩ (JAO).

Wstępny opis tego dokumentu wykonano w Supplements to Vetus Testamentum, Vol. IV,1957. Pełną publikację i opis rękopisu opublikował w 1992 roku Emanuel Tov w publikacji Discoveries in the Judean Desert: IX. Qumran Cave 4: IV.

Stare oznaczenie zwoju wskazuje, że został znaleziony w grocie 4, jest to rękopis LXX czyli Septuaginty, zawiera treści Księgi Kapłańskiej oraz że jest to zwój b czyli drugi znaleziony w tej grocie zwój z tą księgą biblijną w wersji Septuaginty. Jest przechowywany w Muzeum Rockefellera w Jerozolimie (4Q120).

f. Oxyrhynchus 656, II w. ne. Papirus Oxyrhynchus 656 (oznaczany skrótem P.Oxy.IV 656), jest to fragment greckiego rękopisu Septuaginty spisany na papirusie, w formie kodeksu. Jest jednym z rękopisów odkrytych w Oksyrynchos, został skatalogowany pod numerem 656. Zawiera fragmenty Księgi Rodzaju (14:21-23, 15:5-9, 19:32-20:11, 24:28-47, 27:32,33,40,41). Fragment ten zostałopublikowany w 1904 roku przez Bernarda P. Grenfella i Artura S. Hunta w The Oxyrhynchus Papyri, część IV. Manuskrypt został napisany na papirusie, w formie kodeksu. Zachowały się cztery fragmentaryczne karty. Pierwotne rozmiary kart rękopisu wynosiły 24 na 20 cm. Fragment ten jest oznaczany również numerem 905 na liście rękopisów Septuaginty według klasyfikacji Alfreda Rahlfsa. Obecnie rękopis przechowywany jest w Bodleian Library w Oksfordzie (Ms. Gr. Bibl. d 5).

W jednym miejscu kopista zostawił pustą przestrzeń, w której miał wg. niektórych znajdować się tetragram, w drugim wstawił słowo Kyrios (na ilustracji po prawej).

g. Oxyrhynchus 1007, III w.ne. Oznaczany również jako P.Oxy.VII.1007, to fragment greckiego rękopisu Septuaginty spisany na pergaminie, w formie kodeksu. Jest jednym z rękopisów odkrytych w Oksyrynchos, został skatalogowany pod numerem 1007. Zawiera 2 i 3 rozdział Księgi Rodzaju (Rdz 2,7-9.16-19.23 – 3,1.6-8). W Rdz 2,8.18 posiada imię Boże pisane w skróconej formie jako podwójne Jod. Jest to jeden ze znanych fragmentów Septuaginty zawierających imię Boże. Fragment ten został opublikowany w The Oxyrhynchus Papyri, część VII, edycja z przekładem i uwagami Artura S. Hunta, Londyn, 1910, strony 1 i 2.

Fragment ten jest oznaczany również numerem 907 na liście rękopisów Septuaginty według klasyfikacji Alfreda Rahlfsa oraz jako VH 5 i LDAB 3113[2]. Obecnie rękopis przechowywany jest w Department of Manuscripts, The British Library w Londynie (Inv. 2047)

                                            

h.Oxyrhynchus 5101, I w. ne. Oznaczany skrótem P.Oxy.LXXVII 5101. Są to fragmenty greckiego rękopisu Septuaginty spisanego na papirusie. Jest jednym z rękopisów odkrytych w Oksyrynchos, został skatalogowany pod numerem 5101. Manuskrypt ten jest oznaczany również numerem 2227 na liście rękopisów Septuaginty według klasyfikacji Alfreda Rahlfsa.

Zawiera fragmenty Psalmów 26:9-14; 44:4-8; 47:13-15; 48:6-21; 49:2-16; 63:6-64:5 według numeracji Septuaginty. Tekst jest napisany niewprawioną ręką okrągłym pismem uncjalnym. Zachowały się fragmenty sześciu kolumn rękopisu. Jest to jeden ze znanych fragmentów Septuaginty znalezionych w Oksyrynchos. Rękopis ten zawiera tetragram imienia Bożego. Został opublikowany w 2011 roku przez Danielę Colomo i W.B. Henryego w The Oxyrhynchus Papyri, część LXXVII (77). Obecnie rękopis przechowywany jest w Papyrology Rooms, Sackler Library w Oksfordzie (20 3B.36/J(4)B + 27 3B.38/N(1)B + 27 3B.41/J(1-2)c)..

i. Rylands 458, II w.  pne. To fragment greckiego rękopisu Septuaginty spisany na papirusie w formie zwoju. Jest to najstarszy znany rękopis Septuaginty. Do naszych czasów rękopis zachował się w stanie bardzo fragmentarycznym. Fragment ten jest oznaczany również numerem 957 na liście rękopisów Septuaginty według klasyfikacji Alfreda Rahlfsa.

Manuskrypt ten został wykorzystany w dyskusji na temat tetragramu, choć tak naprawdę występują w nim puste przestrzenie w miejscach, gdzie niektórzy uczeni jak C. H. Roberts wierzą, że występowały litery. Według Paula E. Kahle, tetragram występował w rękopisie w miejscach gdzie pojawiają się te przerwy lub puste przestrzenie. Zostanie to omówione szczegółowo jeszcze później.

Manuskrypt został odkryty w 1917 roku przez J. Rendela Harrisa. Badali go Alberto Vacari w roku 1936 oraz Albert Pietersma w roku 1985. Tekst został opublikowany przez C. H. Robertsa w 1936 roku. Obecnie przechowywany jest w John Rylands Library (Gr. P. 458) w Manchesterze, co nadało mu jego nazwę..

j. Oxyrhynchus 3522, I w. Zawiera 42 rozdział Księgi Hioba z tetragramem pisanym paleohebrajskimi literami. Papirus Oxyrhynchus 3522, oznaczany skrótem P.Oxy.L 3522, to niewielki fragment greckiego rękopisu Septuaginty. Jest jednym z rękopisów odkrytych w Oksyrynchos, został skatalogowany pod numerem 3522. Zawiera fragment Księgi Hioba 42,11-12. W jednym miejscu zawiera tetragram imienia Bożego[1]. Jest to jeden ze znanych fragmentów Septuaginty zawierających imię Boże. Fragment ten został opublikowany w 1983 roku przez P. J. Parsonsa w The Oxyrhynchus Papyri, część L (50). Jest oznaczany również numerem 857 na liście rękopisów Septuaginty według klasyfikacji Alfreda Rahlfsa oraz jako LDAB 3079. Obecnie rękopis przechowywany jest w Papyrology Rooms, Sackler Library w Oksfordzie (P.Oxy.L 3522).

k. Berlin 17213, II w. ne. Manuskrypt napisany w języku greckim, zwierający fragment Septuaginty spisany na papirusie w formie kodeksu. P. Berlin 17213 zawiera fragmenty Księgi Rodzaju 19, 11–13, 17–19. Fragment /strongten jest oznaczany również numerem 995 na liście rękopisów Septuaginty według klasyfikacji Alfreda Rahlfsa, zez K. Treu, Neue Berliner Septuagintafragmente, APF 20, 1970, str. 46, 47. Obecnie jest przechowywany w Ägyptisches Museum w Berlinie (P. 17213). Rękopis posiada puste miejsce (na zdjęciu z prawej strony) najwyraźniej dla imienia Bożego, chociaż Emanuel Tov sądzi, że jest to wolna przestrzeń kończąca akapit.

l. Ambrosiano O 39, IX w. ne. Rękopis Hexapli Orygenesa pisany w formie kodeksu. Manuskrypt ten jest palimpsestem. Rękopis jest oznaczany również numerem 1098 na liście rękopisów Septuaginty według klasyfikacji Alfreda Rahlfsa. Kodeks ten jest pisany w pięciu kolumnach na stronę gdyż w odróżnieniu od innych fragmentów manuskryptów Hexapli nie zawiera kolumny napisanej w języku hebrajskim. Znajdują się tam kolejno grecka transliteracja, przypuszczalnie tłumaczenie Akwili (na fotce z prawej), przekład Symmachusa, tekst Septuaginty oraz przekład Teodocjona lub Quinty. Tekst ten zawiera tetragram we wszystkich pięciu kolumnach w następujących miejscach: Ps 18:30, 31, 41, 46; 28:6,7,8; 29:1 (x2), 2 (x2), 3 (x2); 30:1, 2, 4, 7, 8, 10, 10, 12; 31:1, 5, 6, 9, 21, 23 (x2), 24; 32:10, 11; 35:1, 22, 24, 27; 36: przypuszczalnie werset: 5; 46:7, 8, 11; 89:49 (w kolumnach 1, 2 i 4), Ps 89:51, 52. Jest to najpóźniejszy znany rękopis zawierający tekst Septuaginty z imieniem Bożym.

Faksymile oraz transkrypcja tekstu zostały opublikowane w 1958 roku przez Giovanniego Mercatiego, w publikacji pod tytułem Psalterii Hexapli Reliquiae . . . Pars prima. Codex Rescriptus Bybliothecae Ambrosianae O 39 sup. Phototypice Expressus et Transcriptus[2]. Rękopis ten jest przechowywany w Bibliotece Ambrozjańskiej w Mediolanie (O. 39 sup.)

III. Wersje Septuaginty sporządzone przez żydowskich uczonych żyjących w pierwszych wiekach naszej ery zawierały tetragram

Jak wiadomo w czasach Jezusa i apostołów greckojęzyczni Żydzi powszechnie posługiwali się Septuagintą czyli przekładem Pism Hebrajskich na język grecki. Septuaginta (LXX) jest godna uwagi nie tylko dlatego, że stanowi pierwsze znane tłumaczenie świętych Pism, ale również dlatego, że przygotowanie jej było ogromnym przedsięwzięciem. Prace zostały rozpoczęte przez grupę uczonych w III wieku pne,  w wielkim ośrodku kulturowym w Aleksandrii a dokończone przeszło 100 lat później przez innych tłumaczy. Pierwsi chrześcijanie korzystali z odpisów LXX, tak jak ze zwojów hebrajskich, by udowadniać, na podstawie Pism, że Jezus jest Chrystusem, a wieść głosi że czynili to tak skutecznie, iż niektórzy zaczęli uważać Septuagintę za przekład „chrześcijański”.

Krążyło też wiele nawet osobistych jej kopii, zrobionych na użytek prywatny. W rezultacie Żydzi przestali się nią posługiwać, gdyż zawierały wiele błędów, dlatego by ją ujednolicić i zestandaryzować, kilku uczonych żydowskich podjęło się dokonać dokładniejszych przekładów Pism hebrajskich na język grecki, ale także by nie skazić i nie sprofanować świętego tekstu hebrajskiego. Zdaniem pewnego biblisty, nie istniały dwie jednakowe wersje LXX, tyle ich było.

a. Akwila.Przekład Akwili to literalne, wręcz niewolnicze tłumaczenie hebrajskiego tekstu Biblii na język grecki. Dokonał go ok. 130 r. po Chr. Akwila, z pochodzenia poganin, który najpierw nawrócił się na chrześcijaństwo, a następnie przeszedł na judaizm. Chociaż doskonale znał język grecki, świadomie poświęcał piękno, a nawet gramatyczne i składniowe zasady greki na rzecz dosłownego trzymania się tekstu hebrajskiego. Czasami posuwał się do wtrącania hebraizmów, tak iż jego przekład mogli zrozumieć jedynie ci, którzy znali hebrajski. Przekład Akwili oficjalnie został zalecony wyznawcom judaizmu i stał się przekładem diaspory żydowskiej. Wyraźnie polemiczny względem Septuaginty i Nowego Testamentu świadczy, że jego opracowanie miało podłoże ideologiczne. Przekład ten nie zachował się w całości, bo w późniejszych stuleciach nie posługiwano się już w synagogach językiem greckim. Znamy go wyłącznie z rozmaitych starożytnych cytatów, z zachowanych fragmentów Hexapli Orygenesa oraz z tekstów z VI w. znalezionych w genizie kairskiej. Akwila w swoim przekładzie Pism hebrajskich na j. grecki używa tetragramu zarówno w starohebrajskiej formie paleo, jak też w jego greckiej transkrypcji ΠΙΠΙ [PIPI] oraz Jova. Można to obejrzeć poniżej na wykresie z Hexapli Orygenesa.

b. Symmach. Przekład Symmacha to grecki przekład ksiąg hebrajskich, który pojawił się nieco później niż przekład Akwili (ok. 170-180 r.). Symmach był prawdopodobnie wyznawcą judaizmu, lecz mógł być także judeochrześcijaninem, co znaczyłoby, że rezerwa i niechęć rabinów wobec Septuaginty przenosiły się również na grunt chrześcijański. Jego dzieło miało załagodzić mankamenty niewolniczej wierności przekładu Akwili. Tłumaczenie, znane tylko fragmentarycznie, można łatwo rozpoznać po eleganckim języku i pompatycznym stylu. W odróżnieniu od przekładu Akwili, mamy w nim luźne parafrazy tekstu, wskutek czego dzieło Symmacha nigdy nie zdobyło wśród Żydów popularności dorównującej przekładowi Akwili.

Fragment pergaminu datowanego na ok. III może IV wiek ne, autorstwa  Symmacha. W tekście z Pslamu 39:13-31 zawiera tetragram w napisany starohebrajskim skryptem – paleo.

c. Teodocjon.Przekład Teodocjona jest najpóźniejszym z trzech znanych przekładów żydowskich Biblii Hebrajskiej na grekę powstałych po przejęciu Septuaginty przez chrześcijan (obok przekładu Akwili i Symmacha). Okoliczności i czas powstania tego przekładu nie są znane. Część uczonych uważa, że pochodzi on z tego samego okresu co tłumaczenie Akwili, czyli z pierwszych dekad II w ne. Inni badacze umieszczają jego początki kilka dziesięcioleci później, czyli pod koniec II w. Teodocjon pochodził prawdopodobnie z Efezu i – jak Akwila – był prozelitą żydowskim. Znając zastrzeżenia wobec Septuaginty, zamiast opracowywać nową wersję, podjął surową rewizję Biblii Greckiej, „poprawiając” ją pod kątem poglądów doktrynalnych i oczekiwań rabinów. Rewizja polegała na uzgadnianiu tekstu greckiego z brzmieniem hebrajskim, zaś zasadą poprawek była bezwzględna wierność oryginałowi. Teodocjońska wersja Księgi Daniela została przyjęta przez chrześcijan.

d. Orygenes i Heksapla.  Hexapla (gr. heks – sześć, aplos – kolumna) jest największym dziełem uczonego aleksandryjskiego Orygenesa (185-234), uważanego za ojca biblistyki, a w szczególności krytyki tekstu i hermeneutyki biblijnej. W sześciu równoległych kolumnach Orygenes ustawił najważniejsze w jego czasach teksty Starego Testamentu. Pierwsza kolumna zawierała tekst hebrajski, druga podawała jego transkrypcję grecką czyli fonetyczny zapis czytania oryginału w alfabecie greckim, trzecią stanowił przekład Akwili, czwartą – Symmacha, piątą – tekst Septuaginty, szóstą zaś przekład Teodocjona (wg Euzebiusza z Cezarei (260-339) w części zawierającej Psalmy dodatkowo umieszczone były trzy inne przekłady greckie, z których żaden nie zachował się do naszych czasów). Używając znaków zapożyczonych z dzieł Arystarcha (217-145 r. przed Chr.), drobiazgowo zaznaczał miejsca, w których Septuaginta oraz wersje Akwili, Symmacha i Teodocjona różniły się między sobą. To ogromne dzieło prawdopodobnie nigdy nie doczekało się przepisania w całości i dlatego nie zachowało się do naszych czasów.

Na wykresie u dołu fragment Psalmu 25:6, 7 z Hexapli. Widać tu wyraźnie, jak wszyscy czterej tłumacze Septuaginty wespół zgodnie, przenoszą w niezmienionej formie do swoich przekładów greckich tetragram.

W poszczególnych kolumnach licząc od lewej (rekonstrukcja):

• tekst hebrajski i aramejski
• grecką transliterację tekstu hebrajskiego, a następnie przekłady na język grecki
• Akwili
• Symmacha
• Septuagintę
• tłumaczenie Teodocjona

Opierając się na zachowanych do dziś fragmentach odpisów tego dzieła, prof. W. G. Waddell zauważył:

 „W Heksapli Orygenesa (…) w greckich przekładach Akwili, Symmacha, a także w LXX [Septuagincie] JHWH występuje jako ΠΙΠΙ; w drugiej kolumnie Heksapli tetragram zapisano literami hebrajskimi” (The Journal of Theological Studies, Oksford 1944, t. XLV, ss. 158, 159).

Zdaniem innych oryginalny tekst Heksapli zawierał hebrajski tetragram we wszystkich kolumnach. Sam Orygenes komentując Psalm 2:2, napisał o Septuagincie:

„w najdokładniejszych manuskryptach IMIĘ pisane jest literami hebrajskimi, choć nie dzisiejszymi, tylko najdawniejszymi”.

Pod koniec IV w. n.e. Hieronim, tłumacz łacińskiej Wulgaty, oznajmił we wstępie do ksiąg Samuela i Królów:

„Po dziś dzień znajdujemy w niektórych woluminach greckich imię Boże — tetragram [יהוה ] — napisane archaicznymi literami”. A w pewnym liście napisanym w Rzymie w 384 r. oświadczył: „Dziewiątym [z terminów odnoszących się do Boga] jest tetragram, który uważano za [anekfoneton], czyli niewymawialny, a który tworzą litery Jod, He, Waw, He. Kiedy niektórzy niedouczeni napotykali go w książkach greckich, z powodu podobieństwa liter czytali יהוה  jako ΠΙΠΙ [PIPI]” (F. Dunand, Papyrus Grecs Bibliques, Kair 1966, s. 47, przyp. 4).

Na ilustracji po lewej aramejskie PIPI jako transkrypcja imienia JHWH w tekście greckim LXX. Z braku czasu nie rozwijam dodatkowo o kolejne szczegóły tych kwestii które nie są już aż tak istotne dla imienia Bożego tu omawianego. Resztę można spokojnie sobie doczytać w internecie, tu zresztą też jest cytowane akurat z Wikipedii, która moim zdaniem rzetelnie to ukazała.

Dowody wskazują, zatem że Septuagintę dość szybko sfałszowano przez zastąpienie tetragramu wyrazami KYRIOS (PAN) lub TEOS (BÓG). Jednakże pierwsi chrześcijanie posługiwali się manuskryptami, które jeszcze zawierały imię Boże, trudno więc sobie wyobrazić, by hołdowali tradycji żydowskiej i podczas swej działalności kaznodziejskiej nie wymawiali owego „IMIENIA”. Z całą pewnością mieli możliwość świadczenia o imieniu Jehowy bezpośrednio z greckiej Septuaginty.

IV. Septuaginta z Qumran „bez tetragramu”(ok. II/I roku pne – I/II roku ne)

a. Wszystkie odkryte fragmenty Septuaginty (LXX) w czasie od 200 r. pne do 150 r. ne mają tetragram JHWH lub JAO i nie ma żadnego manuskryptu aż do tego czasu gdzie KYRIOS byłby substytutem dla JHWH.

Przedmiotem sporu wśród badaczy jest ustalenie, co znajdowało się w oryginalnej wersji LXX, tej z pierwszych wieków pne – tetragram czy Kyrios. Przeważa opinia, że oryginalni tłumacze LXX nie oddawali tetragramu słowem Kyrios, lecz zachowywali go w formie hebrajskich lub paleo-hebrajskich liter albo transliterowali jako aramejską JAO. Inni natomiast uważają, że pierwotnie w Septuagincie nie stosowano tetragramu lecz Kyrios jako jego zamiennik, a dopiero w późniejszych wersjach LXX tetragram został wprowadzony przez żydowskich kopistów. Zwolennicy tej koncepcji jak np. Martin Rösel czy Albert Pietersma powołują się min. na tekst z Kapłańskiej 24:16 wg. LXX:

„Skoro wymówił imię Pana, musi umrzeć”.

W tekście hebrajskim jest mowa o wymawianiu imienia Bożego w złorzeczeniu. Zatem uważają że niemożliwe jest, aby tłumacz LXX w tak dosadnym nakazie umieścił imię Boże w postaci tetragramu. Badacze dostrzegają też pewną konsekwencję w stosowaniu słów Kyrios oraz Teos jako zamienników tetragramu, najwyraźniej z powodów egzegetycznych.

W tym miejscu trzeba powiedzieć od razu jedną bardzo ważną rzecz, mianowicie tę iż niektórzy próbują wyjaśniać nieobecność tetragramu w NT tym, że nie posiadała go również wczesna LXX, ta jeszcze z przed naszej ery. Mówią że skoro, najstarsze znane LXX (II/I w. pne odkryte w Qumran) zarówno te z tetragramem jak i bez niego istniały równolegle w tamtym czasie, to mimo to właśnie z tej bez tetragramu cytowali ze ST autorzy pierwotnego NT, gdyż ten tetragramu dziś nie zawiera. Tak i to prawda że w użyciu były w tamtym czasie odpisy jakby „dwóch wersji”  LXX, lecz tylko w jednych faktycznie widnieje udokumentowany w tekście tetragram (JHWH lub JAO), inne natomiast go nie mają. Stąd na wskutek braku tetragramu podawane są często błędnie jako przykład na występowanie w nich substytutu KYRIOS w miejsce JHWH – błędnie bo niestety i takiego KYRIOS tam nie posiadają, ale nie zawierają też JHWH. Dzieje się tak dlatego, że w niektórych z tych LXX tam gdzie powinien wystąpić w danym fragmencie tetragram tekst nagle się urywa, jest nieczytelny, lub występują w nim przerwy. Wobec tego niektórzy dochodzą do wniosku, że w miejscach tych gdzie występują takie puste przestrzenie musiały się znajdować litery i  że stało tam w domyśle akurat niby to lepiej pasujące KYRIOS niż JHWH. Jednakże argumentowanie w ten sposób jest mocno naciągane i  co najwyżej życzeniowe, gdyż nie wiadomo po prostu do końca co  się znajdowało w oryginale: czy KYRIOS czy  JHWH, którego różne formy mogły pasować równie dobrze. Jeżeli najstarsze odkryte wersje LXX są jedynie z tetragramem i bez KYRIOS, więc każą wierzyć, że musiały go mieć pierwotnie również  i te z nieczytelnym tekstem. Zatem tak na dobrą sprawę możemy mówić właściwie o wielu fragmentach, kopiach tylko jednej LXX tej z przed II/I w. ne, lecz niestety nie we wszystkich miejscach zachował się tekst, a w nim tetragram JHWH, ale to jeszcze żaden dowód że musiał być tam oryginalnie KYRIOS.

W końcu stwierdzenie że tylko „niektóre” najstarsze fragmenty LXX zawierają tetragram wcale nie oznacza, że jest ich tylko kilka w porównaniu do pozostałej większości i dlatego w tych „niektórych” mógł się przypadkowo okazyjnie znaleźć tetragram. To nie tak. Prawda jest taka, że te niektóre kopie LXX z okresu II wiek pne do I w ne są w istocie jedynymi jakie się zachowały. Nie ma jakiejś innej drugiej przytłaczającej większości manuskryptów LXX z tamtego czasu, które zawierają coś tam innego np. Kyrios czy Teos. Teos pojawia się tylko dwa razy czyli w Fouad 266a (Rdz 4:6) i w POxy 4333 (Estery) i to wszystko. Gdyby odkryto więcej tych manuskryptów to było by tylko jeszcze więcej występowań tetragramu, a nic z Kyrios jak do tej pory. To wszystko co się zachowało z tamtego czasu. Jak więc widać, nie ma tam prostu nic, a Kyrios w czasie z przed II/I w. ne jest w Septuagincie właściwie nieobecny. I na tym właśnie polega owa niejako „druga wersja” LXX bez tetragramu.

W polskim internecie można się natknąć na krążącą po różnych stronach www tabelkę, która ma sugerować, że w II i I wieku pne w użyciu były dwa warianty takich najstarszych LXX czyli z tetragramem i bez:

Przedstawia się to jako dowód, że Świadkowie Jehowy pomijając w argumentacji rękopisy bez tetragramu skrywają niby to jakąś inną tajną prawdę. Jednak prawda jest taka, że Towarzystwo Strażnica nic tutaj nie pomija i nic nie usiłuje zataić, bo dlaczego ma się powoływać na Septuagintę (LXX) w dowodzeniu tetragramu, gdzie tekst w miejscu jego występowania się nie zachował? Zwraca tylko uwagę na to, że w niektórych kopiach LXX można zaobserwować Tetragram i tylko tyle. Natomiast w swoich komentarzach autorzy tych zestawień bezzasadnie próbują argumentować, że w rękopisach bez imienia Bożego znajduje się Kyrios i że ŚJ pomijając ten fakt skrywają jakąś „drugą prawdę o LXX z Kyrios”, ale jak się zaraz okaże ów Kyrios w ogóle tam nie występuje.

Oto przykładowa argumentacja zamieszczona na pewnej stronie www, z fotokopiami publikacji Towarzystwa Strażnica, które następnie sugestywnie skomentowano:

Niestety, ale administrator strony najwyraźniej się zagalopował, gdyż pisze zwyczajnie nieprawdę. Żadna Septuaginta (LXX) z tamtego czasu nie ma Kyrios i nie ma go w podanych tutaj powyższych manuskryptach.

Przyjrzyjmy się zatem dokładniej tym kilku najstarszym manuskryptom LXX z grot w Qumran, które mylnie interpretują co poniektórzy użytkownicy internetu, i którzy najwyraźniej bez wcześniejszego sprawdzenia tych źródeł cytując jak leci powielają błędy swych poprzedników, i które to mają stanowić niby twardy dowód na występowanie w nich zamiennika tetragramu w postaci KYRIOS. Są to następujące manuskrypty:

Rylands 458  II w. pne
4QLXXLeva    I w. pne
4QLXXNum   I w. pne
4QLXXDeut    I w. pne

Hipoteza Pietersmy jednak nie jest przyjęta przez ogół uczonych o czym możemy przeczytać w dziele (The Septuagint and Modern Study. Sidney Jellicoe. 1968, s. 271-2.):

„Odnośnie transkrypcji Imienia Bożego [w LXX] Roberts napisał w 1951 roku: 'Problem pozostaje nierozwiązany i jest przedmiotem dyskusji.’ Jeśli jakakolwiek zmiana miała miejsce w ciągu ostatniej dekady to jest ona daleka od wnioskowania Baudissina. Uczony ten utrzymywał, że pierwotna LXX oddała Tetragram przez Kyrios, i że w żadnym wypadku ten ostatni nie był jedynie substytutem dla wcześniejszego Adonai. W ten sposób zaprzeczył dowodom Orygenesa, że w dokładniejszych rękopisach Imię Boże zostało spisane w starożytnym (palaeo-hebrajskim) i późniejszym oświadczeniom Hieronima który również podzielał ten pogląd. Jak wskazał Weddel, skrócone zestawienie Baudissina zostaje 'definitywnie obalone’ przez Fouad Papyrus, a teraz także przez fragment Ks. Kapłańskiej II-IV z Qumran, napisany zbliżonym stylem do Fouad 266, gdzie stwierdzono obecność Tetragramu w skrypcie IAO. Kahle jest również zdania, i zgadza się z C. H Robertsem, że w Rylands Papyrus 458 (Powtórzonego Prawa xxvi.17) gdzie tekst urywa się tuż przed pojawieniem się Boskiego Imienia, pierwotnie nie znajdował się Kyrios, jak z początku myślał Roberts, ale pełny Tetragram. Wydaje się zatem, że dowody ostatnio odkryte potwierdzają świadectwa Orygenesa i Hieronima, a Kahle ma rację, uznając że teksty LXX, napisane przez Żydów dla Żydów, zachowują Boskie Imię spisane w języku hebrajskim, paleo-hebrajskim, a także w  aramejskim lub w jego greckiej imitacji w postaci PIPI, zaś zastąpienie go Kyrios było chrześcijańską innowacją.”

Z kolei Dr. P. Kahle, jak widać twierdzi  dokładnie na odwrót czyli że powinien znajdować się  w tym miejscu właśnie tetragram. Co ciekawe P. Kahle odnośnie tego fragmentu pisze w The Cairo Geniza” (1959), p. 222, że w pewnym momencie nawet sam Roberts się z nim zgodził:

„Roberts utrzymywał, że skryba musiał napisać słowo kyrios w całości, w nieskróconej formie nomen sacrum. W rzeczywistości to wpisany był tam nieskrócony tetragram i Roberts zgodził się ze mną gdy mu na to wskazałem”.

Chodzi o fragment „d”  czyli  Pwt 26:17-19 a  konkretnie o werset 18 (na samej górze manuskryptu) w którym zaraz przed wystąpieniem tetragramu tekst nagle się urywa. Zatem nie da się stwierdzić z całą pewnością co znajdowało się tam pierwotnie tzn. czy KYRIOS czy JHWH. Poniżej można obejrzeć rekonstrukcję tekstu i i jego powiększenie, co daje też pewne wyobrażenie o tym jak dalece hipotetyczne są to wnioskowania.

υπακουειν της φωνης αυτου 18 και κυριος            
ειλατο σε σημερον γενεσθαι σε αυτω λαον
περιουσιον καθαπερ ειπεν σοι φυλασσειν
πασας τας εντολας αυτου 19 και
ειναι σε υπερανω παντων των εθνων
ως εποιησεν σε ονομαστον και καυχημα

Tekst zachowany oryginalnie jest zaznaczony na czerwono, jego rekonstrukcja zaś normalną czcionką. Pogrubione  kyrios w tym fragmencie występuje jak widać co jedynie w wyobraźni interpretatora  i tak na prawdę nie ma go w manuskrypcie. Dlatego też papirus ten nie ma żadnej wartości dowodowej w powiązaniu z KYRIOS jako substytut dla  tetragramu we wczesnej LXX.

4QLXXLeva, I w. pne. Rękopis Septuaginty spisany na pergaminie sporządzonym ze skóry zwierzęcej. Zwój ten zawiera fragmenty biblijnej Księgi Kapłańskiej 26:2-17 i został znaleziony w Qumran w grocie 4. Fragment ten jest oznaczany również numerem 801 na liście rękopisów Septuaginty według klasyfikacji Alfreda Rahlfsa i w nowszym systemie oznaczeń jako 4Q119. Manuskrypt został opublikowany i opisany w 1992 roku przez Patricka Skehana w publikacji Qumran cave 4.4 (Discoveries in the Judaean desert 9). Obecnie przechowywany w Muzeum Rockefellera w Jerozolimie. 4QLXXLeva składa się z dwóch fragmentów: większego ok. 20 cm wysokości i mniejszego wielkości centymetra z tylko jednym czytelnym wyrazem „kai” – „i”. Posiada 28 linii w kolumnie i w każdej po 47-48 liter. Występujące puste pole w linii 21 wielkości 3-4 liter, lecz bez specjalnego przeznaczenia. Brak Tetragramu, skrótów „nomina sacra” i innych znaków specjalnych.

Fragmenty 1 i 2 zawierają urywek z Kpł 26:2-17:

 

[2 και απο των αγιων μο]υ̣ φοβηθησεσθε εγ[ω ειμι κύριος 3 Εαν τοις]
[προσταγμασιν μου π]ο̥ρευησθε και τας εντ̣[ολας μου φυλασσησθε]
[ 4 και δωσω τον υετον τ]η̥ι γηι υμων εν καιρωι αυ̣[του και η γη δωσει]
[τα γενηματα αυτης κ]α̥ι τον ξυλινο̣ν καρ̥◦[ 5 και]
[καταλημψεται υμιν ]ο̥ αμητος[ τον ]τρυ⸱ργ̣[ητον και ο τρυγητος]
[καταλημψεται τον σ]πορον κα̥[ι φα]γ̣εσθ[ε τον αρτον υμων εις]
[πλησμονην και κ]ατοικησ̣[ετε μετα ασφαλειας επι της γης υ]
[μων 6 και δωσω ε]ι̥ρηνην εν τ[ηι γηι υμων ]και̥[ κοιμηθησεσθε και]
[ουκ εσται ο ]ε̣κφοβων υμας κ̥[αι α]π̣ολω[ θηρια πονηρα εκ της]
[γης υμων κ]α̥ι πολεμο̣ς̣ ου δ̥ι̣[ελε]υσετ[αι δια της γης υμων 7 και]
[διωξεσθ]ε τους εχθρους υμων [κ]αι π̥[εσουνται εναντιον υμων φο]
[νωι 8 και διωξ]ονται πεντε υμων εκ̥[ατον και εκατον υμων διω]
[ξοντ]α̥ι̣ μ̥υριαδας και πεσουντα̣[ι οι εχθροι υμων εναντιον υμων]
[μαχαιρα]ι 9 και επιβλεψω εφ υμας[ και αυξανω υμας και πληθυνω υμας]
[και εσται μο]υ η διαθ̣ηκη εν̣ υ̣μ̣ι̥ν̥[ 10 και φαγεσθε παλαια και πα]
[λαια εξοισετ]ε μετ̣α̥ των νεων[ 11 και θησω την σκηνην μου εν υμιν]
κ̥αι ου βδ̥ελυξομαι υμας 12 και εσομ̣[αι υμιν θεος]
και υμεις εσεσθε μοι εθν[ος 13 εγω ειμι κύριος ο θεος υμων ο ε]
ξαγαγων υμας εγ γης Αιγυ[πτου και]
συνετριψα το̣ν ζυγον το̥[υ δεσμου υμων και ηγαγον υμας]
μετα παρρησιας 14 εαν[ δε μη υπακουσητε μου μηδε ποιησητε τα]
προσταγματα μου 15 αλ̣[λα απειθησητε αυτοις και τοις προστα]
γμασι μου προσοχθισ̥[ηι η ψυχη υμων ωστε υμας μη ποιειν πασας]
τας εντολας μου α[λλα ωστε διασκεδασαι την διαθηκην μου]
16 και εγω ποιησω[ ουτως υμιν επιστησω εφ υμας την αποριαν την τε]
ψωραν και το[ν ικτερον σφακελιζοντας τους οφθαλμους υμων]
και την ψυ[χην εκτηκουσαν και σπερειτε δια κενης τα σπερματα]
υμων [και εδονται οι υπεναντιοι υμων 17 και επιστησω το προσωπον]

]◦ ◦[
]και ◦[

Tekst w nawiasach kwadratowych stanowi domyślną rekonstrukcję w oparciu o późną LXX (IV wiek ne) i który się w tym fragmencie fizycznie nie zachował. Cała reszta to słowa znajdujące się oryginalnie w manuskrypcie. Podobnie jak w przypadku P. Rylands 458 ani śladu tutaj po Kyrios, który widnieje jedynie w domyśle wg. współczesnej Septuaginty w wersetach 2  i 13.

4QLXXNum, I w. pne. Rękopis Septuaginty spisany na pergaminie sporządzonym ze skóry zwierzęcej. Zwój ten zawiera fragmenty biblijnej Księgi Liczb 3:40-43, 50; 4:5-16. Został znaleziony w Qumran w grocie 4. Fragment ten jest oznaczany również jako 4Q121 lub numerem 803 na liście rękopisów Septuaginty według klasyfikacji Alfreda Rahlfsa. Rękopis został opublikowany i opisany w 1992 roku przez Patricka Skehana w publikacji Qumran cave 4.4 (Discoveries in the Judaean desert 9). Stare oznaczenie zwoju wskazuje, że został znaleziony w grocie 4. Przechowywany w Muzeum Rockefellera w Jerozolimie (Gr. 265 [4Q121]).

Liczy mniej więcej 25 cm, zawiera 34 linie w kolumnie w których mieści się od 27 do 34 liter. Dr. Ulrich (w DJD 9 (1992) w komentarzu do tego manuskryptu zauważa, że jedno puste pole w tekście mogło pasować do JHWH lub KYRIOS:

„Chociaż nie występuje tutaj Tetragram, ani Kyrios to po rekonstrukcji puste miejsce mogło je uzupełniać, przy czym skrócona forma KS lub JAO byłaby za krótka. Greckie PIPI tak wcześnie jest raczej nieprawdopodobne”.

Tak twierdzi pan Ulrich, ale czy był tam Kyrios tego na pewno nie wie nikt, równie dobrze mógł się tam znajdować JHWH.

Poniżej dwa przykładowe największe fragmenty z Liczb 4:5-16 i 3:40-43, 50. Kyrios w rekonstruowanym tekście na bazie obecnej LXX występuje trzy razy w wersetach 3:40, 41, 42, ale sam manuskrypt go nie zawiera.

5καὶ εἰσελεύσεται Ααρων καὶ οἱ υἱοὶ αὐτοῦ, ὅταν ἐξαίρῃ ἡ παρεμβολή, καὶ καθελοῦσιν τὸ καταπέτασμα τὸ συσκιάζον καὶ κατακαλύψουσιν ἐν αὐτῷ τὴν κιβωτὸν τοῦ μαρτυρίου6καὶ ἐπιθήσουσιν ἐπ᾽ αὐτὸ κατακάλυμμα δέρμα ὑακίνθινον καὶ ἐπιβαλοῦσιν ἐπ᾽ αὐτὴν ἱμάτιον ὅλον ὑακίνθινον ἄνωθεν καὶ διεμβαλοῦσιν τοὺς ἀναφορεῖς.7καὶ ἐπὶ τὴν τράπεζαν τὴν προκειμένην ἐπιβαλοῦσιν ἐπ᾽ αὐτὴν ἱμάτιον ὁλοπόρφυρον καὶ τὰ τρύβλια καὶ τὰς θυίσκας καὶ τοὺς κυάθους καὶ τὰ σπονδεῖα, ἐν οἷς σπένδει, καὶ οἱ ἄρτοι οἱ διὰ παντὸς ἐπ᾽ αὐτῆς ἔσονται.8καὶ ἐπιβαλοῦσιν ἐπ᾽ αὐτὴν ἱμάτιον κόκκινον καὶ καλύψουσιν αὐτὴν καλύμματι δερματίνῳ ὑακινθίνῳ καὶ διεμβαλοῦσιν δι᾽ αὐτῆς τοὺς ἀναφορεῖς.9καὶ λήμψονται ἱμάτιον ὑακίνθινον καὶ καλύψουσιν τὴν λυχνίαν τὴν φωτίζουσαν καὶ τοὺς λύχνους αὐτῆς καὶ τὰς λαβίδας αὐτῆς καὶ τὰς ἐπαρυστρίδας αὐτῆς καὶ πάντα τὰ ἀγγεῖα τοῦ ἐλαίου, οἷς λειτουργοῦσιν ἐν αὐτοῖς,10καὶ ἐμβαλοῦσιν αὐτὴν καὶ πάντα τὰ σκεύη αὐτῆς εἰς κάλυμμα δερμάτινον ὑακίνθινον καὶ ἐπιθήσουσιν αὐτὴν ἐπ᾽ ἀναφορέων.11καὶ ἐπὶ τὸ θυσιαστήριον τὸ χρυσοῦν ἐπικαλύψουσιν ἱμάτιον ὑακίνθινον καὶ καλύψουσιν αὐτὸ καλύμματι δερματίνῳ ὑακινθίνῳ καὶ διεμβαλοῦσιν τοὺς ἀναφορεῖς αὐτοῦ.12καὶ λήμψονται πάντα τὰ σκεύη τὰ λειτουργικά, ὅσα λειτουργοῦσιν ἐν αὐτοῖς ἐν τοῖς ἁγίοις, καὶ ἐμβαλοῦσιν εἰς ἱμάτιον ὑακίνθινον καὶ καλύψουσιν αὐτὰ καλύμματι δερματίνῳ ὑακινθίνῳ καὶ ἐπιθήσουσιν ἐπὶ ἀναφορεῖς.13καὶ τὸν καλυπτῆρα ἐπιθήσει ἐπὶ τὸ θυσιαστήριον, καὶ ἐπικαλύψουσιν ἐπ᾽ αὐτὸ ἱμάτιον ὁλοπόρφυρον14καὶ ἐπιθήσουσιν ἐπ᾽ αὐτὸ πάντα τὰ σκεύη, ὅσοις λειτουργοῦσιν ἐπ᾽ αὐτὸ ἐν αὐτοῖς, καὶ τὰ πυρεῖα καὶ τὰς κρεάγρας καὶ τὰς φιάλας καὶ τὸν καλυπτῆρα καὶ πάντα τὰ σκεύη τοῦ θυσιαστηρίου· καὶ ἐπιβαλοῦσιν ἐπ᾽ αὐτὸ κάλυμμα δερμάτινον ὑακίνθινον καὶ διεμβαλοῦσιν τοὺς ἀναφορεῖς αὐτοῦ· καὶ λήμψονται ἱμάτιον πορφυροῦν καὶ συγκαλύψουσιν τὸν λουτῆρα καὶ τὴν βάσιν αὐτοῦ καὶ ἐμβαλοῦσιν αὐτὰ εἰς κάλυμμα δερμάτινον ὑακίνθινον καὶ ἐπιθήσουσιν ἐπὶ ἀναφορεῖς.15καὶ συντελέσουσιν Ααρων καὶ οἱ υἱοὶ αὐτοῦ καλύπτοντες τὰ ἅγια καὶ πάντα τὰ σκεύη τὰ ἅγια ἐν τῷ ἐξαίρειν τὴν παρεμβολήν, καὶ μετὰ ταῦτα εἰσελεύσονται υἱοὶ Κααθ αἴρειν καὶ οὐχ ἅψονται τῶν ἁγίων, ἵνα μὴ ἀποθάνωσιν· ταῦτα ἀροῦσιν οἱ υἱοὶ Κααθ ἐν τῇ σκηνῇ τοῦ μαρτυρίου16ἐπίσκοπος Ελεαζαρ υἱὸς Ααρων τοῦ ἱερέως· τὸ ἔλαιον τοῦ φωτὸς καὶ τὸ θυμίαμα τῆς συνθέσεως καὶ ἡ θυσία ἡ καθ᾽ ἡμέραν καὶ τὸ ἔλαιον τῆς χρίσεως, ἡ ἐπισκοπὴ ὅλης τῆς σκηνῆς καὶ ὅσα ἐστὶν ἐν αὐτῇ ἐν τῷ ἁγίῳ ἐν πᾶσι τοῖς ἔργοις.

Liczb 3:40-43, 50:

40Καὶ εἶπεν κύριος πρὸς Μωυσῆν λέγων ᾿Επίσκεψαι πᾶν πρωτότοκον ἄρσεν τῶν υἱῶν Ισραηλ ἀπὸ μηνιαίου καὶ ἐπάνω καὶ λαβὲ τὸν ἀριθμὸν ἐξ ὀνόματος·41καὶ λήμψῃ τοὺς Λευίτας ἐμοί, ἐγὼ κύριος, ἀντὶ πάντων τῶν πρωτοτόκων τῶν υἱῶν Ισραηλ καὶ τὰ κτήνη τῶν Λευιτῶν ἀντὶ πάντων τῶν πρωτοτόκων ἐν τοῖς κτήνεσιν τῶν υἱῶν Ισραηλ.42καὶ ἐπεσκέψατο Μωυσῆς, ὃν τρόπον ἐνετείλατο κύριος, πᾶν πρωτότοκον ἐν τοῖς υἱοῖς Ισραηλ·43καὶ ἐγένοντο πάντα τὰ πρωτότοκα τὰ ἀρσενικὰ κατὰ ἀριθμὸν ἐξ ὀνόματος ἀπὸ μηνιαίου καὶ ἐπάνω ἐκ τῆς ἐπισκέψεως αὐτῶν δύο καὶ εἴκοσι χιλιάδες τρεῖς καὶ ἑβδομήκοντα καὶ διακόσιοι.

50παρὰ τῶν πρωτοτόκων τῶν υἱῶν Ισραηλ ἔλαβεν τὸ ἀργύριον, χιλίους τριακοσίους ἑξήκοντα πέντε σίκλους κατὰ τὸν σίκλον τὸν ἅγιον.

Resztę malutkich skrawków można sobie pooglądać na stronie DSS. Nie wnoszą one jednak niczego konkretnego w związku z interesującym nas tutaj Tetragramem czy Kyrios i w żadnym z nich takowy nie widnieje, ani też jego skrócone formy. Ponownie zatem jak w przypadku poprzedników ta sama  historia – Kyrios niestety i tutaj się nie uświadczy.

Nicholas-Petersen-An-Analysis-of-4QLXXNum-and-4QLXXLeva-in-the-Light-of-Previous-Studies.

4QLXXDeut, II w pne. Inne oznaczenia to 4Q122 i 819. Jest to rękopis Septuaginty spisany na pergaminie sporządzonym ze skóry zwierzęcej. Zwój zawiera część wersetu z Pwt 11:4, ale niestety niewiele da się tutaj ustalić. Stwierdzić jednak można z całą pewnością, że Kyrios, Tetragram, nomina sacra, lub inne znaki specjalne nie występują. Kyrios znajduje się co prawda w pełnym tekście LXX dla tego wersetu, ale w zachowanym manuskrypcie znowu go nie ma.

Tekst czerwoną czcionką zawiera litery zachowane w manuskrypcie. Pogrubione Kyrios jak widać znajduje się co jedynie w domyśle wg. współczesnej LXX i w manuskrypcie go nie ma.

Powt. Prawa 11:4

4καὶ ὅσα ἐποίησε τὴν δύναμιν τῶν Αἰγυπτίων, τὰ ἅρματα αὐτῶν καὶ τὴν ἵππον αὐτῶν, καὶ τὴν δύναμιν αὐτῶν, ὡς ἐπέκλυσε τὸ ὕδωρ τῆς θαλάσσης τῆς ἐρυθρᾶς ἐπὶ προσώπου αὐτῶν καταδιωκόντων αὐτῶν ἐκ τῶν ὀπίσω ὑμῶν καὶ ἀπώλεσεν αὐτοὺς Κύριος ἕως τῆς σήμερον ἡμέρας5 

I gdzie tu jest Kyrios? Naprawdę trzeba dużo złej woli, która wynika chyba z niedoinformowania, żeby posługiwać się tymi manuskryptami na dowód występowania w nich Kyrios, którego w żadnym z nich w oryginale jak można było się przekonać – najzwyczajniej  NIE MA. Taka jest niestety przykra prawda w tym temacie.

Poniżej można samodzielnie przeanalizować zestawione w kolejności chronologicznej najstarsze rękopisy LXX odkryte w Qumran począwszy od II wieku pne do I wieku ne, z których żaden nie zawiera Kyrios, lecz tetragram we wszystkich tych miejscach gdzie ma go też tekst masorecki. Wyjątek stanowią 2 papirusy tj. Fouad 266a gdzie w ks. Rodzaju 4:6 znajduje się Teos zamiast tetragramu który ma tekst masorecki i POxy 4333 również z Teos, ale w  tym przypadku jest to fragment z ks. Estery, w której w ogóle tetragram w tekście masoreckim nie występuje, więc Teos jest tutaj słusznie i gdzie być powinien.

Masoreci np. mimo że znani byli z niewolniczej wręcz dokładności w kopiowaniu tekstu, nanosili też do niego w różnych miejscach swoje poprawki czyli uwagi marginesowe, które zwą się właśnie masorą. Nie wiemy zatem jak oryginalny tekst hebrajski wyglądał pierwotnie. Osobiście skłaniam się ku temu że jest wierny oryginałowi. Soferim jak wiadomo również przemianowali w wielu miejscach Tetragram wprowadzając w sposób nieuprawniony do świętego tekstu ST zastępcze słowo Adonai (Pan) w ponad 100 miejscach, więc kto wie czy podobnie i ów Teos (Bóg) z Fouad 266a także nie powstał w wyniku takiego przemianowania, albo na odwrót czyli że był pierwszy niż Tetragram a który wpisali pózniej soferim lub masoreci do obowiązującego naówczas zwoju hebrajskiego. Septuaginta (LXX ) odkryta w Qumran jest starsza o całe ponad 1000 lat od współczesnego tekstu masoreckiego, przeto być może stało tam pierwotnie właśnie Teos. W końcu powstaje pytanie: co jest zgodne z najstarszym oryginałem hebrajskim czy LXX  która w sumie jest jego tłumaczeniem czy może tekst masorecki też już kopia i z poprawkami właśnie w tych miejscach o których tutaj dyskutujemy? A może chociaż pozniejsze kopie tekstu masoreckiego względem starszej LXX są jednak wierną kopią najwcześniejszego tekstu hebrajskiego? Nie chcę być dogmatyczny, nie wiadomo po prostu, zresztą LXX się różnią w wersjach nawet między sobą. Nie ma czegoś jak ta jedna Septuaginta standardowa. Podobnie zresztą jak manuskrypty NT zawierają różne warianty tekstu.

Tutaj w tabeli zamieszczono ewolucję pierwotnego tekstu hebrajskiego, a także tekst źródłowy dla Przekładu Nowego Świata

Jednak żeby być do końca uczciwym trzeba wspomnieć jeszcze na koniec o innym nieco dziwnym manuskrypcie tzn. 4Q126 z I w. pne, który w ocenie Krafta wydaje się mieć Kyrios (na ilustracji poniżej), chociaż sam stawia przy nim znak zapytania. Zresztą sklasyfikowano go jako „niezidentyfikowany”, nie jest więc powiązany z żadnym fragmentem LXX, mimo że spisany po grecku i podobnym stylem do 4Q120 (LXXLevb)  i 4Q121 (LXXNum). Równie dobrze może pochodzić z I wieku naszej ery i być częścią całkiem innego zbioru, ale to gdybanie tylko. Trzeba też mieć świadomość tego, że datowanie tych manuskryptów jest przybliżone i nie ma co do tego pełnej zgodności wśród badaczy, a spośród około 900 odkrytych we wszystkich 11 grotach Qumran tylko 233 stanowią rękopisy biblijne. Teksty zostały spisane nie tylko w języku greckim, ale także w hebrajskim i aramejskim. Istnieją ponadto dowody,  że większa część tych rękopisów nie była spisana w Qumran, lecz importowana z innych miejsc o czym wspomina cytowany trochę dalej profesor Furuli.

 

 

Devorah Dimant w „History, Ideology and Bible Interpretation in the Dead Sea Scrolls” tak o to pisze na ten temat:

„te dwa papirusy 4Q126 i 4Q127 nie są biblijne i obejmują jakieś inne teksty. 4Q126 jest tak fragmentaryczny że właściwie nie można go zidentyfikować. Mogą one być częścią jakichś greckich apokryfów”.

Emmanuel Tov w „The Greek Biblical Texts From The Judean Desert” podobnie:

Niezidentyfikowany grecki tekst (4Q126); Publication: P. W. Skehan, E. Ulrich, and J. E. Sanderson, DJD IX, 219–21.  Natura tego tekstu jest niejasna. P. J. Parsons, DJD IX, 12 datuje go na “I wiek przed naszą erą lub możliwy wczesny I wiek naszej ery”.

Nawet gdyby był to fragment Septuaginty to wątpliwe zdaje się być żeby Kyrios stanowił tutaj substytut akurat dla Tetragramu, prędzej dla Adonai=Pan lub frazy Adonai Jhwh=Pan Jehowa jaką często spotykamy w ST. Ale to wszystko i tak zgadywanka a póki co w obecnie odkrytych najstarszych LXX mamy jedynie wyraźnie i licznie zachowany Tetragram w przeciwieństwie do Kyrios, który pojawia tylko 1 raz i to w sposób dość enigmatyczny bo jak widać raczej nie pochodzi z LXX i niekoniecznie z tego okresu. Osobiście nie spotkałem się nigdzie w literaturze gdzie papirus 4Q126 brany byłby pod uwagę przez badaczy w sporze Tetragram cz Kyrios na rzecz tego ostatniego.

W tym linku znajdziemy zestawione chronologiczne wszystkie najstarsze manuskrypty w tym LXX odkryte w Qumran (lista niżej) ze strony Krafta:

2nd bce
Dt 11.4	4QLXXDeut = 4Q122 („leather” roll) [E. Ulrich, Studies J.W. Wevers (1984), p.71-82 = Disc. Jud. Desert 09 122]	2bce	[#819] LDAB 3458 [K. Treu, Archiv 31 (1985), p.59 no.55b]
Dt 23-28	PRyl 458 (roll)(sp, high dot) [C.H.Roberts, Bull. J.Rylands Library 20 (1936), pp.219-245]	2bce	[#957] vh057 t039 LDAB 3459
2nd/1st bce
Ex 28	7QLXXEx (roll) [check dating; LDAB 000 (confused?)]	2/1bce	[#805] vh038 LDAB 3456 AlandAT18
Lev 26	4QLXXLev\a („leather” roll)(blanks) [check dating; LDAB 000]	2/1bce	[#801] vh049 LDAB 3454
EpJer/Bar6	7QLXX EpJer (roll)	2/1bce	[#804] vh312 LDAB 3460 AlandAT144
1st bce
Gen 3-38	PFouad 266a (roll)(sp, blanks) [Zaki Aly – L. Koenen, Three rolls of the Early Septuagint, 1980]	1bce	[#942] vh056a LDAB 3450 AlandAT3 [K. Treu, Archiv 28 (1982), p.91 no.5a]
Lev 2-5	4QLXXLev\b Jerusalem, Rockefeller Museum (roll)(sp, blanks, paragr, IAW)	1bce	[#802] vh046 LDAB 3452 AlandAT22
Dt 17-33	PFouad 266b (roll)(sp, blanks, paragr, Heb tetragr, stichometric in 32) [Zaki Aly – L. Koenen, Three rolls of the Early Septuagint, 1980]	1bce	[#848] vh056b t037A LDAB 3451 Aland01 = AT27 [K. Treu, Archiv 28 (1982), p.91]
late 1st bce
Dt 10-33	PFouad 266c (roll)(sp) [Zaki Aly – L. Koenen, Three rolls of the Early Septuagint, 1980]	1+bce	[#847] vh056c LDAB 3453 Aland01; [K. Treu, Archiv 28 (1982), p.91 no.55a]
	4Q127 (Greek paraphrase of Exod?)	1+bce
	4Q126 (unidentified Greek, skins)	1+bce
turn of era
Nm 3-4	4QLXXNu („leather” roll)(sp)	000	[#803] vh051 t036A LDAB 3455
MPrs-A	Nahal Hever hand A („leather” roll[s], two hands, A and B)(sp, blanks, paragr, ekthesis, paleo tetra) [D. Barthe/lemy. Les devanciers d’Aquila (1963); B. Lifshitz, Isr. Explor. Journ. 12 (1962), p.201-207; E.Tov, R.Kraft, P.Parsons, The Greek Minor Prophets Scroll from Nahal Hever, Disc. Jud. Desert 08] [Parsons 1+bce?]	000	[#943a] vh285 LDAB 3457
MPrs-B	Nahal Hever hand B („leather” roll[s], two hands, A and B)(sp, blanks, paragr, ekthesis, paleo tetra) [see above]	000	[#943b] vh285 LDAB 3457
1st ce
Job 42	POxy 3522 (roll, paleo tetragr, sp)	1ce	[#??] LDAB 3079
1st/2nd
Esth 8-9	POxy 4443 (roll, sections, ekthesis, [Hamilton]) [full size column]	1/2ce	[#??] LDAB 3080
prayer	PFouad 203 (roll; amulet?) [no image yet]	1/2ce	vh911 LDAB 4436 [Benoit, RevBibl 59(1951) 549-565]

Przykładowe oznaczenia występujące tutaj to:

Qumran cave 4=Qumran grota 4
LXXDeut 11=Septuaginta Powtórzonego Prawa 11
2nd bce=2 wiek przed naszą erą
2nd/1st bce=2/1 wiek przed naszą erą
1st/2nd ce=1/2 wiek naszej erytern of era=przełom ery rok 0
papyrus roll=papirusowy zwój
leather roll=skórzany zwój
[#819]=numer rękpisu w klasyfikacji Alfreda Rahlfsa.
tetragrammaton=tetragram JHWH lub tetragram IAO=JAO

Jeszcze inne zestawienie w tabelach pomaga zorientować się gdzie co występuje we wszystkich tych manuskryptach począwszy od II wieku ne aż do V wieku ne.

Najważniejsza jest pierwsza kolumna: Named and Suggested Date=Nazwa i Sugerowana Data i przedostatnia: Divine Names =Imiona Boże, gdzie występujące w niej Tetra=Jhwh, Kurio=Kyrios, Jaw=Jao, Teov=Bóg. Zwrot no evidence=nie widnieje.

Inną sprawą jest fakt, że już późniejsze kopie LXX jak i te powstałe po czasach apostolskich w latach od 0k. 150 – 450 ne faktycznie posiadają zamiennik KYRIOS lub jego skróty KY, KS dla JHWH. Jednak nie są wcale najstarsze (jak się gdzieniegdzie obiegowo przyjmuje za pewnik) i nie zawierają KYRIOS w tych miejscach gdzie w oryginale hebrajskim znajdował się tetragram, więc krótko mówiąc użyty tam KYRIOS nie jest pierwotnym tłumaczeniem tetragramu JHWH z tekstu hebrajskiego. Słuszność tego wykazał Emanuel Tov (zacytowany w poście Furuliego niżej), tzn. że występująca w LXX fraza KYRIOS+JHWH dla hebrajskiego ADONAI+JHWH, dowodzi, że i owszem KYRIOS było substytutem, ale dla ADONAI a nie dla JHWH. Nieprawdą jest zatem mówienie, że to KYRIOS było pierwszą transkrypcją tetragramu JHWH uczynioną już w II w. pne, a dopiero później zastąpioną tetragramem przez żydowskich kopistów, ale jest nią właśnie ów tetragram w skrypcie paleo-hebrajskim lub aramejskim, potem też fonetyczna transkrypcja imienia w postaci JAO.

W końcu czyż sama logika nie podpowiada, że skoro w czasie gdy pisano oryginały NT czyli lata od połowy I wieku ne do 100 ne, ewangeliści i apostołowie nie korzystali raczej z dostępnych wersji tych z tetragramem? Brak bowiem jest dowodów z manuskryptów na to, żeby tetragram zastępowano słowem PAN (KYRIOS) jeszcze w tym czasie, nie mówiąc już od latach z przed naszej ery, ale jak wiadomo nastąpiło to dopiero później.

Emanuel Tov redaktor naczelny i patron międzynarodowego projektu publikacji zwojów z nad Morza Martwego, napisał na ten temat w The Greek Biblical Texts from the Judean Desert, in S. McKendrick and  O.A. OSullivan (eds.), The Bible as Book: The Transmission of the Greek  Text (New Castle, DE: Oak Knoll Press, 2003, 97-122 112-114).

” 'JHWH i Jao’ było oryginalną transkrypcją Imienia Bożego zamiast 'Kyrios’ „

The New International Dictionary of New Testament Theology (Volume 2, page 512), zauważa podobnie:

„Ostatnie odkrycia tekstowe podają w wątpliwość, że kompilatorzy z LXX [Septuaginta] przetłumaczyli YHWH przez kyrios. Najstarsze LXX MSS [fragmenty Septuaginty] teraz dostępne dla nas mają JHWH napisane skryptem hebrajskim. „

Gertoux: 4, 99, 114, 252 .

„Nie ma żadnego manuskryptu Septuaginty aż do 130 ne, który potwierdziłby zastąpienie tetragramu greckim kyrioς” Gertoux: 4, 99, 114, 252 ).

Gertoux_UseNameEarlyChristians

The_Name_of_God_Y.eH.oW.aH

Dr. Kraft w książce The Tetragrammaton in the New Testament p.65, zacytowanej na swojej stronie internetowej odnośnie zwojów z Qumran wypowiada się tak:

„Zgadzam się z Georgem Howardem, gdy mówi, że 'Możemy z absolutną pewnością stwierdzić, że Boże imię JHWH, nie zastało oddane przez KYRIOS w pre-chrześcijańśkiej Biblii Greckiej [LXX], jak się często myśli. Zwykle tetragram pisany był w skrypcie aramjeskim lub paleo-hebrajskim albo przetransliterowany greckimi literami '”

Rolf Furuli znany lingwista, który wypowiedział się niedawno odnośnie omawianych tu kwestii na jednym z for internetowych tak:

„Zgodnie z moją obecną wiedzą, nie ma przykładu użycia KYRIOS (PAN) jako substytutu dla tetragramu w jakimkolwiek fragmencie LXX  (SEPTUAGINTA) lub czymś LXX -podobnym do połowy I wieku ne. Ale znajdujemy tetragram zapisany w starodawnym hebrajskim paleo lub skrypcie aramejskim, a także JAO lub w kilku miejscach puste miejsca najprawdopodobniej na późniejsze wpisanie w nich tetragramu (…) Pietersma (tutaj dyskusja Pietersmy z Furulim) w 1984 roku napisał artykuł „Kyrios czy JHWH „Kyrios or Tetragram: A Renewed Quest for the Original Septuagint” w którym próbował udowodnić, że liczne przypadki występowania zwrotu „Toi Kyrioi” jako transliteracja „LEJHWH” z Pięcioksiągu muszą być oryginalne, z tego powodu że jeżeli tetragram znajdował się pierwotnie w tekście greckim to nie było bowiem innego sposobu żeby skryba mógł wiedzieć kiedy w hebrajskim tekście miał YHWH a kiedy LEJHWH. Argumentował, również że pierwotni tłumacze użyli KYRIOS zaróno dla ADONAI jak i YHWH. Ale oba te punkty rozumowania zostały podważone po opublikowaniu greckich manuskryptów znad Morza Martwego.

Albert-Pietersma-“Kyrios-or-Tetragram-A-Renewed-Quest-for-the-Original.-Septuagint

The TDNT, III, p. 1049 pisze: 'Kyrios nigdy nie było używane dla bóstw lub władców aż do I w. NE.’  Jeżeli tłumaczenie LXX  rozpoczęło się w III wieku pne, to użycie Kyrios w miejsce JHWH byłoby czymś nowym. Fakty są takie, że aż do połowy I weku ne, wszystkie LXX (lub LXX-podobne)  jakie znamy z tamtego czasu posiadają JHWH w aramejskim skrypcie lub paleo hebrajskim, a także fonemiczną transkrypcję tetragramu pisaną jako JAO. Bazując na transkrypcjach z Hexpali Orygenesa greckie JAO może być tłumaczeniem trzech liter hebrajkich IHW – ostatnie H boskiego imienia prawdopodobnie jest vowel, więc całe imię jest przedstawione przez JAO.

Często się mówi że Kyrios w NT jest translacją hebrajskiego słowa 'ADONAI, które było stosowane w miejsce JHWH. Ale nie ma rzeczywistych dowodów na faworyzowanie tutaj  'ADONAI, by mogło być tak użyte dla JHWH w czasie przed spisaniem NT. Przestudiowałem dokładnie wszystkie boskie desygnaty ze zwojów z nad Morza Martwego (DDS), i okazuje się że słowem używanym w miejsce JHWH jest 'EL (Bóg) a nie 'ADONAI.Mieszkańcy Qumran używali go z powodów religijnych, ale większa część DDS nie była tam spisana lecz importowana z innych miejsc. Interesujący jest fakt, że wiele z nich zawiera JHWH. Znalazłem następujące boskie desygnaty w DDS: 'EL 667, 'ELOHIM 380, JHWH 317, 'ADONAI/’ADONI 71, czterokropek 27 razy. Słowo 'ADONAI było używane w odniesieniu do Boga lub innych Panów w ST, i nic nie wynika z kontekstu, żeby 'ADONAI posłużyło zastąpieniu JHWH, lecz stosowano je jako tytuł razem z JHWH. I podobnie jest w 71 przypadkach występowania 'ADONAI w DSS, gdzie kontekst również nie daje podstaw do takiego twierdzenia aby miały one być pisane w miejsce JHWH; jak wspomniałem faktycznym zamiennikiem w Qumran było 'EL. Różne DDS (w tym te posiadające JHWH i przywiezione do Qumran) mogą być datowane na I i II wiek pne i aż do 70 roku ne. To sugeruje że JHWH a nie 'zastąpienie’ było używane w miejscach z których one pochodzą.

W 2011 roku znaleziono małą pieczęć z aramejskimi literami KH’YH (czysty dla YH), datowaną na okres od I pne do 70 ne. Pieczęć mogła być używana do wykazania, że zwierzęta składane na ofiarę w świątyni na ołtarzu były doskonałej jakości i „czyste dla YH”. To ukazuje również, że boskie imię było powszechnie używane przez zwykłą ludność w czasie spisania tego zwoju. W manuskryptach LXX od II wieku ne, imię Boże pisano skrótem KS, jako abrewiacja dla KYRIOS. Dowody z manuskryptów pokazują, że pomiędzy 50 ne i połową II w. ne JHWH w starohebrajskim (paleo) i aramejskim skrypcie, oraz greckie JAO zastępowano KS. Ważną sprawą dla niniejszej dyskusji, jest ta, że skrót KS (nominum sakra), dla 'ADONAI lub KYRIOS w czasie z przed naszej ery nie występuje. Zatem wszelkie powiązania pomiędzy JHWH i KYRIOS w tym czasie przed spisaniem NT nie mogą być przedstawione.

Fakty przedstawione powyżej prowadzą zatem do następujących wniosków:

a) Wszystkie fragmenty LXX do 50 NE mają tetragram JHWH lub JAO i nie ma żadnego manuskryptu z przed ne do 50 ne gdzie KYRIOS byłby substytutem dla JHWH.
b) Manuskrypty LXX od II wieku ne, mają KS w cytatach ze ST gdzie znajduje się JHWH.
c) Nie posiadamy oryginalnego NT i nie wiemy czy autorzy NT nie zapisywali w tekście JHWH lub JAO zamiast Kyrios.Zatem konkluzja tego jest taka, że KS w manuskryptach LXX przedstawia skażenie tekstu; ktoś zmienił tekst z JHWH?/JAO na KS. KS w manuskryptach NT również ukazuje to samo skażenie, ponieważ KS nie było zapisane w pierwotnych manuskryptach NT. Takie przemianowanie JHWH/JAO z rękopisów LXX na KYRIOS sugeruje, ale nie dowodzi, że pisarze NT zapisywali w oryginale JHWH lub JAO”.

Dr P.Kahle dalej stwierdza:

„Wiemy że tekst Biblii Greckiej [Septuaginta,] został napisany przez Żydów i dla Żydów. Nie przetłumaczyli oni Boskiego imienia na kyrios, ale Tetragram pisany hebrajskimi lub greckimi literami i tak zostało zachowane to w manuskryptach MSS, [rękopisach]. To dopiero chrześcijanie, zastąpili Tetragrammaton przez kyrios, kiedy boskie imię zapisywane hebrajskimi literami stawało się już niezrozumiałe”. – Kair Geniza, Oksford, 1959, s. 222..

Nowy Międzynarodowy Słownik Teologii Nowego Testamentu, też potwierdza słuszność takiego rozumowania:

„Ostatnio odkryte teksty każą powątpiewać, że tłumacze LXX zamieniali Tetragrammaton יהוה na KYRIOS. Najstarsze mss (rękopisy) LXX z dziś dostępnych mają Tetragrammaton napisany hebrajskich literami w greckim tekście. Ten zwyczaj był zachowany przez późniejszych hebrajskich tłumaczy Starego Testamentu w pierwszych wiekach (po Chrystusie)”. Vol.2, page.512.

W konsekwencji, możemy łatwo wydedukować, że, jeżeli pisarze NT cytowali fragmenty ze ST używając do tego gr. LXX, to z pewnością zostawiali Tetragram w swoich pismach, korzystając z takiej greckiej wersji ST gdzie tetragram się przecież znajdował.

R. B. Girdlestone, dyrektor Wycliffe Hall w Oksfordzie, takie oto poczynił spostrzeżenie zanim jeszcze odkryto rękopisy poświadczające, że grecka Septuaginta pierwotnie zawierała imię Jehowa:

„Jeśli w tym przekładzie [Septuagincie] zachowano to słowo [Jehowa] lub jeśli nawet używano innego słowa greckiego w miejsce Jehowa, a innego w miejsce Adonaj, to taki zwyczaj na pewno znalazł odzwierciedlenie w wypowiedziach i wywodach NT. Kiedy więc nasz Pan cytował Psalm 110, zamiast ‚Rzekł Pan Panu memu’ mógł powiedzieć ‚Rzekł Jehowa do Adoni’ ”.

b. Nie bez znaczenia dla omawianych spraw jest fakt, że odkryte najstarsze LXX z wariantem bez tetragramu pochodzą akurat z osady w Qumran,gdzie jego mieszkańcy jak wiadomo stosowali zakaz używania Imienia Bożego wyrażony w tzw. „Regule zrzeszenia” (zwój o takiej nazwie) co potwierdzają znalezione tam manuskrypty. W regule tej napisano, że:

„Kto wspomni najchwalebniejsze imię, będące ponad wszystko […]”.

Tekst co prawda w tym miejscu się urywa, ale kontekst wskazuje (w domyśle), że osoba, która wymawia owo imię, ma być „wyłączona” z zrzeszenia.

Witold Tyloch zaś w swoim tłumaczeniu i opracowaniu tekstu Reguły Zrzeszenia pisze:

„Łączy się to z istniejącym w judaizmie zakazem wymawiania imienia Bożego nie tylko w przekleństwie czy bluźnierstwie (por. VIII, 17). W Qumran dokładnie przestrzegano tego zakazu – imię Jahwe (por. 1QpHab) pisano pismem archaicznym albo w ogóle nie pisano, tylko stawiano cztery kropki (1QS VIII, 14; 1QIsa XXXIV, 7) [cyt. za: W. Tyloch, Rękopisy z Qumran nad Morzem Martwym, Warszawa 2001, s. 101, przypis 17]”.

Dlatego nie musi to być rozstrzygającym argumentem, że jest to jakaś reguła powszechnego nieużywania JHWH w LXX w czasach przed naszą erą i w ten sposób na korzyść LXX bez tetragramu użytych do redagowania NT, jeśli w ogóle użytych przez pisarzy NT. Większość rękopisów odkrytych w Qumran nie pochodzi  stamtąd, minn. te które zawierają tetragram.

c. Nominum sacra. Dość niejednoznaczny moim zdaniem zwyczaj skracania imion świętych, który wg. jednych zdaje się potwierdzać zasadność sukcesywnego przemianowywania z biegiem czasu tetragramu JHWH najpierw na KYRIOS, a potem na jego skróty KS lub KY. Ma to wynikać z porównania syryjskiej Heksapli. Jednak inni uważają, że jest to  tylko zwyczajny skrót już istniejącej formy, bez jakichś głębszych ukrytych mechanizmów językowej ewolucji sprzyjającej zastępowaniu jednych terminów drugimi z biegiem czasu.

d. Boska Opatrzność. Istnieje też opinia lansowana przez niektórych uczonych, że LXX tak naprawdę cytuje z NT a nie odwrotnie. Jak mówią, może się tak dziać bowiem dzisiejsze wielkie i prawie kompletne kodeksy/manuskrypty, takie jak: aleksandryjski, watykański czy synajski z przełomu od IV -VI wieku ne, są w rzeczywistości kopiami LXX i w dodatku nie tej pierwotnej, ale najwyraźniej z Hexapli Orygenesa. Stąd nic dziwnego, że w takiej wersji NT jaki dziś znamy zgadza się z LXX zawartą zresztą w wyżej wymienionych kodeksach. Wygląda to tak jakby pisarze NT przy cytowaniu ze ST korzystali właśnie z LXX. Ale pisarze ci to nie apostołowie, którzy napisali oryginał NT, lecz przepisywacze jacy mogli wykorzystać już wtedy (od 150-500 r. ne) istniejące odpisy 7 wody po kisielu LXX, jak i tak samo zwichrowane kopie NT, mogące znacznie odbiegać w swej treści od oryginałów. Nie bez znaczenia dla omawianej kwestii jest też fakt, iż na końcu kodeksu np. synajskiego znajdujemy tzw. kolofon czyli notkę autorską odnośnie żródła lub księgi czy pisarza. W przypadku kodeksu synajskiego przeczytamy tam w kolofonie, że pochodził on z Heksapli Orygenesa, który zestawił w niej również własną wersję LXX obok tłumaczeń Akwili, Symmacha i Teodocjona.

Mówi się także tu i ówdzie, że skoro Pisma Greckie NT zostały zachowane w takiej postaci jakiej je dziś znamy i z brakiem w nich imienia Bożego, to widocznie opatrzność Boża nad tym czuwała bo tak chciała. Pewnie, że i tak można próbować to wyjaśniać. Ale czy np. przepisywacze soferim którzy usunęli tetragram z Pism Hebrajskich w wielu miejscach (140) zastępując je 'Adonai byli natchnieni duchem świętym i działali z poparciem Bożym? A może ich następcy masoreci, którzy poprawili swoich kolegów po fachu, przywracając tetragram z powrotem do tekstu hebrajskiego we wszystkich tych miejscach gdzie tamci go usunęli? Nad którymi z nich czuwała opatrzność Boża? Osobiście uważam że nad żadnymi, gdyż natchnieni byli tylko autorzy świętych Pism Starego i Nowego Testamentu, a właściwie to sam Bóg jako największy ich Autor, a nie kopiści.

Zauważmy że do czasu powstania oryginału NT (ok. 50 r. ne), LXX była w istocie jedyną ówczesną Biblią Hebrajską spisaną po grecku  i  dla chrześcijan mówiących już po grecku, pomimo że w użyciu były w tym czasie także zwoje hebrajskie. Jeśli zatem „opatrzność Boża” zdecydowała się na pobudzenie pisarzy pierwotnej  LXX do zamieszczania imienia Bożego w jej tekście, to czyżby działała przeciwko sobie nakłaniając jakiś czas później do usuwania go przez następnych kopistów? Podobnie sprawa wygląda z NT. Dlaczego nagle ten sam Bóg miałby zmienić zdanie i swych duchem jakoś wpłynąć na apostołów a później kopistów, żeby je wyrugowali z NT? W końcu, można by zapytać: która wersja LXX czy NT ma poparcie Boże i  Jego natchnienie?  Otóż w przypadku NT natchniony jest tylko oryginał a nie jego kopie, chyba że są wierne, jednak tego nie wiemy a to z braku oryginału właśnie, celem porównania. Z LXX jest o tyle łatwiej, gdyż zachowały się oryginalne fragmenty tak z imieniem, jak i te bez tetragramu, więc sprawa jest prosta.

Powtórzę się jeszcze na koniec tego wątku i przypomnę, że istniejące do dziś zachowane manuskrypty greckie NT, które posłużyły do tłumaczenia Biblii na poszczególne języki i w których w j. greckim niefortunnie stoi „Kyrios” czy „Teos”, tam gdzie pierwotnie najwyraźniej znajdował się tetragram, to już druga ręka, i nie są to oryginały NT, bowiem te po prostu do naszych czasów się nie zachowały. Najstarsze znane nam dziś rękopisy manuskryptów to co jedynie kopie NT, z których najwcześniejsze pełne to dopiero IV-V wiek ne, więc jakieś 300 lat od pojawienia się oryginału. A to z kolei wystarczająco dużo czasu by pod namową żydowskich uczonych i masoretów, kopiści podtrzymali nadal obowiązującą podówczas dziwną tradycję niewymawiania i nie pisania imienia Bożego. Skutkiem czego przepowiedziane odstępstwo zrobiło swoje i najnormalniej przemianowało imię יהוה na Kyrios, identycznie jak w ST. Najwyraźniej doszło do tego w dalszych stuleciach po śmierci Jezusa i jego apostołów, gdyż jeszcze dokonany w II wne grecki przekład Akwili, zawierał hebrajski tetragram, a około r. 245 ne Orygenes ukończył prace nad Heksaplą zawierającą tetragram.

Na łamach periodyku Journal of Biblical Literature (tom 96, 1977, s. 63) George Howard z uniwersytetu stanu Georgia (USA) tak się wypowiedział w sprawie występowania tetragramu w Chrześcijańskich Pismach Greckich:

Niedawne znaleziska pochodzące z Egiptu i Pustyni Judejskiej pozwalają nam zobaczyć przykłady używania imienia Bożego w czasach przedchrześcijańskich. Znaleziska te mają doniosłe znaczenie w studiach nad N[owym] T[estamentem], gdyż stanowią literacką analogię najwcześniejszych dokumentów chrześcijańskich i wyjaśniają, jak autorzy NT używali imienia Bożego. Na następnych stronach przedstawimy teorię, według której imię Boże יהוה(i być może jego skróty) pierwotnie pisano w nowotestamentowych cytatach ze S[tarego] T[estamentu] oraz we wzmiankach nawiązujących do jego treści, ale z czasem je zastąpiono, głównie namiastką [skrót słowa Kýrios, „Pan”]. Naszym zdaniem takie usunięcie tetragramu sprawiło, iż w umysłach chrześcijan pochodzenia pogańskiego powstał zamęt co do relacji między ‚Panem Bogiem’ a ‚Panem Chrystusem’, widoczny w tradycji MS samego tekstu NT”.z ci którzy żyli w późniejszych stuleciach, gdy zdążyło się już rozwinąć zapowiedziane odstępstwo, które skaziło czyste nauki chrześcijańskie (2Ts 2:3; 1Tm 4:1).

A zatem „chrześcijanami”, którzy w odpisach LXX a potem w NT przemianowali tetragram JHWH na słowo KYRIOS, nie byli pierwsi naśladowcy Jezusa, lecz odstępcza klasa duchowieństwa.

Podsumowując ten odcinek, można wyciągnąć następujące wnioski w oparciu o mechanizmy jakie zachodziły w LXX i NT w związku z i mieniem Bożym na przestrzeni od II w.  pne – V w. ne:

Pierwotna LXX zawierała tetragram JHWH tam gdzie  był on również w tekście hebrajskim (II w. pne – I w. ne) => w kolejnych  kopiach LXX (150-340 ne) zastąpiono JHWH słowem KYRIOS  => i w następnych skrótami KS lub KY. Najwidoczniej taki sam proces miał miejsce w przypadku NT, gdzie oryginalna jego wersja (50-150 ne) zawierała tetragram jaki posiadała też w tym samym czasie LXX (150 pne-100 ne). Następnie w dalszych kopiach NT jakie dziś mamy z (340-500 ne) tetragram tak jak w późniejszych kopiach LXX (tę zresztą którą zawierają dzisiejsze kodeksy-kopie NT, więc nic dziwnego) przemianowano na KS/KY. Datowanie jest przybliżone z niewielkim rozrzutem w latach,  w zależności od metody pomiaru, co i tak nie wpływa znacząco na zasadnicze ramy historyczne omawianego zagadnienia.

Natomiast istniejąca wersja LXX z KYRIOS nie zastępowała tetragramu w tłumaczonym tekście hebrajskim tylko słowa ADONAI, więc nie ma żadnego powiązania z tetragramem i nie może być brana pod uwagę jako dowód, że to właśnie ta pierwotna LXX tłumaczyła tetragram na KYRIOS, a dopiero później Żydzi zmienili je na tetragram.

W mojej ocenie biorąc pod uwagę całokształt sprawy, dowody bezpośrednie, jak i pośrednie bardziej przemawiają  za tym, że imię Boże w formie tetragramu rzeczywiście znajdowało się w pierwotnym oryginale NT tak jak w pierwotnej LXX. Ale faktem jest że nie ma na to dowodu, gdyż oryginalny NT się po prostu do dziś nie zachował.

V.  Same Chrześcijańskie Pisma Greckie poświadczają, że Jezus i jego naśladowcy często odwoływali się do imienia Bożego i mówili o nim innym

1. Jezus „objawił imię swego Ojca”. Jak więc już wykazano w czasach Jezusa i jego uczniów imię Boże na pewno pojawiało się w odpisach Pisma Świętego – zarówno hebrajskich, jak i greckich. A czy Jezus i jego naśladowcy używali tego imienia w mowie oraz piśmie? Biorąc pod uwagę, iż Jezus potępiał tradycje faryzeuszy (Mt 15:1-9), wielce nierozsądne byłoby twierdzenie, że on i jego uczniowie pozwolili, by wywarły na nich wpływ faryzejskie poglądy na tę sprawę (których przykłady można znaleźć w Misznie).

Imię Jezus zaś znaczy „Jehowa jest wybawieniem” i odnośnie imienia Bożego, sam powiedział:

Jana 5:43 „Przyszedłem w imieniu mego Ojca”

swoich naśladowców uczył się modlić:

Mateusza 6:9 „Nasz Ojcze w niebiosach, niech będzie uświęcone twoje imię”

Wolfgang Feneberg komentuje w jezuickim czasopiśmie Entschluss / Offen (kwiecień 1985) zauważa:

„On, [Jezus,] nie wstrzymywał się od wypowiadania imienia swego ojca יהוה dla nas, ale nam je oznajmił. W przeciwnym razie, dlaczego pierwszą prośbą Modlitwy Pańskiej powinna jest „Niech się święci imię Twoje, w przedchrześcijańskich rękopisach dla Żydów mówiących po grecku, imię Boże nie było parafrazowane na Kyrios [Pan], ale pisane hebrajską archaiczną formą יהוה  . . . Znajdujemy wzmianki o tym w pismach Ojców Kościoła”

a wszystko co czynił dokonywał:

Jana 10:25 „w imieniu Ojca”

W świetle powyższych faktów nie ulega wątpliwości, że Jezus nie tylko wskazywał na rolę i osobowość swego Ojca ale też używał imienia Bożego – Jehowa, gdy przytaczał z pamięci lub czytał fragmenty Pism Hebrajskich (por. Mt 4:4, 7, 10 z Pwt 8:3; 6:16, 13; Mt 22:37 z Pwt 6:5; Mt 22:44 z Ps 110:1 oraz Łk 4:16-21 z Iz 61:1, 2). Logiczny jest też wniosek, że naśladowali go w tym jego uczniowie, m.in. natchnieni duchem świętym pisarze Chrześcijańskich Pism Greckich.

Na temat tych wypowiedzi Jezusa o imieniu Bożym czytamy na stronie 76 książki Heinricha von Stietencrona: Der Name Gottes (Imię Boże):

„Trzeba zdać sobie sprawę ze zdumiewającego faktu, że Stary Testament tradycyjnie rozumie Boże objawienie jako objawienie Jego imienia i trzyma się tego w całej swej strukturze starotestamentowej tradycji aż po końcowe części składowe Nowego Testamentu, gdzie na przykład w arcykapłańskiej modlitwie Jezusa czytamy w Jana 17:6: ‛Objawiłem imię twoje ludziom, których mi dałeś ze świata’” (wyd. 1975).

W modlitwie do Boga przed czekającą go śmiercią w utrapieniu Pan Jezus aż trzy razy wspomniał o ważnej roli imienia swego Ojca Jehowy:

Jana 17:6, 7 „Ujawniłem twoje imię ludziom, których mi dałeś ze świata. Twoimi byli i dałeś ich mnie, a oni zachowali twoje słowo. Teraz poznali, że wszystko, co mi dałeś, jest od ciebie(…)” 

Jana 17:11, 12 „I już nie jestem na świecie, ale oni są na świecie, a ja przychodzę do ciebie. Ojcze Święty, czuwaj nad nimi ze względu na twoje imię, które mi dałeś, żeby oni byli jedno, tak jak my. Gdy byłem z nimi, czuwałem nad nimi ze względu na twoje imię, które mi dałeś, i ustrzegłem ich, i żaden z nich nie zginął oprócz syna zagłady, żeby się spełniło Pismo.” 

Jana 17:26 „I dałem im poznać twoje imię, i dam je poznać, żeby miłość, którą mnie umiłowałeś, była w nich, a ja w jedności z nimi”.

Dodał też, że w dalszym ciągu będzie zapoznawał drugich z tym imieniem. Oczywiście Jezus nie objawił im imienia „Jehowa” w dosłownym sensie, w mowie i na piśmie dopiero wtedy po raz pierwszy. Przecież jego słuchacze byli Żydami i doskonale je znali,  ale i ci z czasem – jak się dziś przypuszcza – z wyjątkiem arcykapłana być może nie znali już wymowy tetragramu, a to na wskutek niebiblijnego zakazu wymawiania go ustanowionego przez uczonych w piśmie.

Hebrajczyków 2:12 „gdy mówi: „Będę oznajmiał Twoje imię swoim braciom, będę Cię pieśnią wysławiał w zborze.”

Chrystus „objawił imię Boże” apostołom (oprócz zapoznania ich z jego prawidłową wymową) w tym sensie, że kiedy żył na ziemi całym swoim doskonałym trybem życia niejako „pouczał o Ojcu, w gruncie rzeczy „objawiał imię Boże” tym samym. Dawał poznać, że przemawia z pełnym poparciem Boga oraz z Jego upoważnienia. Innymi słowy mówiąc, pomógł nam „zobaczyć” Ojca, jakby „oczami serca” (Ef 1:18). Dlatego słusznie mógł powiedzieć, stosując przenośnię:

Jana 14:9 „Kto Mnie zobaczył, zobaczył także i Ojca” 

Dla jego pierwszych naśladowców „imię Boże nabierało przez to jeszcze tym większego znaczenia i pobudzało ich do jego uszanowania, a w gruncie rzeczy osobowości Tego, którą ono określa.

Efezjan 5:1, 2 „Dlatego stańcie się naśladowcami Boga jako dzieci umiłowane i dalej chodźcie w miłości, jak i Chrystus was umiłował oraz wydał za was samego siebie jako dar ofiarny i ofiarę dla Boga na miłą woń.” 

Z drugiej strony błędem też byłoby mniemać, że Jezus kiedy uczył o swym Ojcu Jehowie, często z powoływaniem się przy tym na świadectwa ze ST,  jakkolwiek w ogóle nie wymawiał tego „imienia”. Jak wiemy uczynił tak chociażby wówczas, gdy czytał  w synagodze żydowskiej fragment z Ks. Izajasza 61:1, 2, ze zwoju hebrajskiego, gdzie imię „Jehowa” w postaci tetragramu występuje aż dwa razy. O czym szerzej zaraz trochę niżej.

„Wyraz imię [Jana 17] obejmuje też cechy, czyli charakterystyczne właściwości Boga. Jezus wyjawił Jego usposobienie, Jego prawo, Jego wolę, Jego plan zmiłowania. Innymi słowy: objawił im Boga. Wyraz imię bywa często użyty do oznaczenia osoby.” — Albert Barnes: „Notes, Explanatory and Practical, on the Gospels” (Objaśnienia i praktyczne wskazówki do Ewangelii), rok 1846.

Samo imię i jego brzmienie jako takie nie jest jakimś magicznym talizmanem. Ani też samo wzywanie czy powtarzanie je w kółko nie spowoduje automatycznie zbawienia. Dzieje się to natomiast wtedy, kiedy „żyje się zgodnie z tym imieniem” czyli naśladuje osobowość Tego [Jehowy Boga], który je nosi i od którego prawdziwy chrześcijanin może mieć zaszczyt być nazwanym. Do takiego zatem odnosi się obietnica Jehowy z Psalmu:

Ps 91:14 „Ochronię go, gdyż poznał moje imię” 

który potrafi zapewnić ochronę oddanym Mu sługom. A zatem imię reprezentuje samego Boga. Dlatego przysłowie powiada:

Prz 18:10 „Imię Jehowy jest potężną wieżą. Wbiega do niej prawy i doznaje ochrony”

Joela 2:32 „I stanie się, że każdy, kto wzywa imienia Jehowy, ujdzie cało; bo ci, którzy przeżyją, znajdą się na górze Syjon i w Jerozolimie — jak powiedział Jehowa i wśród ocalałych, których Jehowa wzywa” 

2. Pierwsi chrześcijanie posługiwali się imieniem Bożym, w zapoznawaniu z nim innych.

Zatem jak już można było zauważyć, chociaż zasadniczą ideą „objawienia imienia” Ojca przez Jezusa, było przede wszystkim ukazanie i przybliżenie osobowości Boga Jehowy zdefiniowanej przez owo imię, to nie sposób rozsądnie twierdzić, iż Jezus jakkolwiek nigdy go nie wymówił. Weźmy pod uwagę chociażby nakaz jaki sam dał tym wszystkim, którzy zapragnęli pójść w jego ślady:

Mateusza 28:19, 20 „Idźcie więc i czyńcie uczniów z ludzi ze wszystkich narodów, chrzcząc ich w imię Ojca i Syna, i ducha świętego, ucząc ich przestrzegać wszystkiego, co wam nakazałem. A oto ja jestem z wami przez wszystkie dni aż do zakończenia systemu rzeczy”.

O ile chrześcijanie pochodzenia hebrajskiego znali pisownię i najwyraźniej też wymowę świętego „Imienia”, to wywodzący się z narodów już raczej niespecjalnie. Kiedy po raz pierwszy usłyszeli o Chrystusie, od swego nauczyciela, który ich o tym pouczył, to tym bardziej musieli poznać też imię „Jehowa”, którego nie znali z imienia jako Boga. Żyli przecież w świecie rzymsko-greckim w którym aż roiło się od wielobóstwa. Skąd zatem mieli wiedzieć kim On jest i jakie nosi imię. Jak mieli rozpoznać Tego Prawdziwego Boga spośród wielu takich, jeśli go nie poznali, i nie tylko charakteru ale też z imienia? Jakże więc mogli z czystym sumieniem wzywać  imienia Tego, któremu zawierzyli i oddali swe życie ku wybawieniu nie znając Jego imienia?

Joela 2:32 „I stanie się, że każdy, kto wzywa imienia Jehowy, ujdzie cało; bo ci, którzy przeżyją, znajdą się na górze Syjon i w Jerozolimie — jak powiedział Jehowa — i wśród ocalałych, których Jehowa wzywa”.

Dzieje 2:21 „A każdy, kto wzywa imienia Jehowy, będzie wybawiony”.

Rzymian 10:13 „Gdyż „każdy, kto wzywa imienia Jehowy, będzie wybawiony”.

Podobnie apostoł Paweł, gdy prowadził rozważania  na podstawie Pism Hebrajskich, „udowadniając cytatami” że Jezus jest przepowiedzianym Mesjaszem, jakże mógł pominąć w tym wszystkim zbawienną rolę imienia prawdziwego Boga? Czyż to nie sam Jezus nakazał „uświęcić” owo imię w tzw.  modlitwie Pańskiej? (Mat 6:9-13). A dyskusji tej przysłuchiwali się nie tylko Żydzi, ale też „wielkie mnóstwo Greków”, nie znających przecież wcześniej „imienia” Bożego. Czy to logiczne zatem by Paweł i Sylas ani razu nie wspomnieli o nim, podczas czytania Pism i objaśniania ich swoim studentom i go nie wymówili? Na pewno nie.

Dzieje 17:1-4 „(…)A przewędrowawszy przez Amfipolis i Apollonię, przyszli do Tesaloniki, gdzie była synagoga Żydów. Paweł więc zgodnie ze swym zwyczajem wszedł do nich i przez trzy sabaty prowadził z nimi rozważania na podstawie Pism, wyjaśniając i udowadniając cytatami, że było konieczne, aby Chrystus cierpiał i powstał z martwych, oraz mówiąc: „To jest Chrystus — ten Jezus, którego ja wam ogłaszam”. W rezultacie niektórzy z nich uwierzyli i przyłączyli się do Pawła i Sylasa, uczyniło tak również wielkie mnóstwo Greków oddających cześć Bogu, a także niemało przedniejszych niewiast.” 

Dzieje 28:23-25 „Wyznaczywszy mu dzień, jeszcze liczniej przyszli do niego na kwaterę. A on wyjaśniał im sprawę, od rana do wieczora dając dokładne świadectwo o królestwie Bożym i przekonując ich co do Jezusa zarówno na podstawie Prawa Mojżeszowego, jak i Proroków. I niektórzy uwierzyli w to, co było mówione, inni zaś nie wierzyli. A ponieważ nie byli ze sobą zgodni, zaczęli odchodzić, (…).”

Ponadto Bóg wybrał spośród wszystkich ludzi „lud dla imienia swego” (Dzieje 15:13-18), jakże więc jego członkowie nie mieli by znać tego imienia?

3. Dawne teksty żydowskie oraz inne pozabiblijne świadectwa wskazują, że chrześcijanie  pochodzenia hebrajskiego posługiwali się w swoich pismach imieniem Bożym, a także że było ono wszystkim powszechnie znane w tamtym czasie.

a. Talmud. Wydaje się, że mocno przemawia on na korzyść zasadności użycia imienia Bożego „Jehowa” w Przekładzie Biblii Nowego Świata (PNŚ).

Pierwsza część tego żydowskiego dzieła religijnego, nosząca tytuł „Szabat”, zawiera długi wykaz praw regulujących zachowanie się w dniu sabatu. W jednym fragmencie omówiono kwestię, czy w sabat należy ratować od ognia manuskrypty biblijne, a w następnym urywku czytamy:

„W księdze napisano: Nie wolno ratować od ognia pustych miejsc [gil·jo·nim′] oraz ksiąg minim. R[abin] Jose powiedział: W każdy inny dzień tygodnia trzeba wyciąć zawarte w nich Imiona Boże, ukryć je, a resztę spalić. R[abin] Tarfon oznajmił: Obym pogrzebał swego syna, jeślibym ich nie spalił z ich Imionami Bożymi, gdyby trafiły w moje ręce” (przekład dra H. Freedmana).

Kim byli mi·nim′? Wyraz ten oznacza „sekciarzy” i może się odnosić do saduceuszy lub Samarytan. Ale zdaniem doktora Freedman a przytoczony fragment najprawdopodobniej dotyczy chrześcijan pochodzenia żydowskiego.

D. Jaffe jest podobnego zdania i uważa, że chodzi tu najpewniej o chrześcijan pochodzenia hebrajskiego wywodzących się Żydów:

„Heretykami byli pierwsi spośród Żydów z 'sekty nazareńczyków’ ( ἡ τ ῶ ν Να&ηωραίων α ἵ ρεσις) o których wspomniano w Dziejach 24:5.  Później po 165 rne, byli zwani: Ebionitami 'biednymi’, Symmachianami 'tymi od Symmacha’ ” ( D. JAFFE – le judaïsme et l’avènement du christianisme. Orthodoxie et hétérodoxie dans la littérature talmudique Ier-IIe siècle Paris 2005 Éd. Cerf pp. 237-312).

Jaki sens kryje wobec tego słowo gil·jo·nim′, przetłumaczone tutaj na „puste miejsca”? Dopuszcza się dwa znaczenia. Być może chodziło o puste marginesy w zwoju albo nawet o czyste zwoje. Ale powyższe słowo mogło też być ironicznym określeniem dzieł mi·nim′ i niejako wskazywać, iż są one równie bezwartościowe jak nie zapisane zwoje. W słownikach owo drugie znaczenie oddaje się przez „ewangelie”. Pokrywa się to ze zdaniem poprzedzającym cytowany powyżej urywek Talmudu, które brzmi: „Księgi minim są niczym puste miejsca [gil·jo·nim′]”.

Następnie dr Schif fman dowodzi, że wspomniani tutaj mi·nim′ to chrześcijanie pochodzenia żydowskiego.
Czy ta część Talmudu faktycznie nadmienia o chrześcijanach wywodzących się spośród Żydów? Jeśli tak, byłby to ważki dowód, iż chrześcijanie faktycznie umieszczali w ewangeliach i pismach imię Boże w formie tetragramu. A jest wielce prawdopodobne, że Talmud naprawdę mówi w tym miejscu o chrześcijanach pochodzenia żydowskiego. Pogląd taki znajduje poparcie w kręgach naukowych, a ponadto zdaje się go potwierdzać kontekst powyższego urywka, pochodzącego z części Talmudu zatytułowanej „Szabat”.

b. Tosefta. Tosefta czyli spisany zbiór ustnych reguł sporządzony około 300 roku ne, jako uzupełnienie Miszny, wspomina o tekstach chrześcijańskich, które były palone w sabat:

„Nie ratuje się (w sabat) od ognia ewangelii oraz ksiąg minim (‚heretyków’). Przeciwnie, pali się je na miejscu razem z ich tetragramami. Rabin Jose ha-Gelili powiada: W tygodniu należy wyciąć z nich tetragramy i je schować, a pozostałość spalić. Rabin Tarfon oświadczył: Obym pogrzebał swych synów! Jeślibym dostał (te księgi) w swoje ręce, spaliłbym je wraz z ich tetragramami”.

Tak więc, rzekomi chrześcijanie przestali używać z czasem imienia Bożego, a nawet wyrugowali je z odpisów Septuaginty oraz z Ewangelii i pozostałych ksiąg biblijnych dopiero wtedy, gdy do chrystianizmu wkradło się odstępstwo, wskutek czego odszedł on od prostych nauk Jezusa.

c. Józef Flawiusz, żydowski historyk z kapłańskiego rodu, napisał o rozmowie Boga z Mojżeszem przy płonącym krzewie

  „Wyjawił mu Bóg swoje imię, którego dotąd nie znał żaden człowiek; tego imienia nie wolno mi tu podać” (Dawne dzieje Izraela, II, XII, 4).

Chociaż powyższa wypowiedź Flawiusza wypacza fakty co do stanu znajomości imienia Bożego przed Mojżeszem, a poza tym jest lakoniczna i nie precyzuje, jaki był w I wieku ne powszechny stosunek do używania tego imienia, to daje jednak jakieś ogólne pojęcie.  Tutaj jeszcze jedna jego relacja:

„Mitra z dobrego materiału okalała jego głowę, przewiązana niebieską wstążką, na której była inna złota korona, na której było wygrawerowane święte imię [Boga]: ono zawiera cztery samogłoski.” (Wojna Żydowska, rozdział V, sekcja 7).

d. Miszna, będąca zbiorem nauk i tradycji rabinicznych. Jak się przyjmuje, ostateczny kształt nadał jej Juda ha-Nasi, który żył na przełomie II i III wieku ne. Jej część wyraźnie dotyczy okresu sprzed zniszczenia Jerozolimy i świątyni w roku 70. Ale pewien uczony tak się wypowiada na temat tego źródła:

„Bardzo trudno ustalić, jaką wartość historyczną ma którakolwiek z tradycji zapisanych w Misznie. Upływ czasu, który mógł zatrzeć lub zniekształcić wspomnienia z tak odmiennych okresów; polityczne wstrząsy i zmiany spowodowane przez dwa powstania i dwa najazdy Rzymian; zasady respektowane przez stronnictwo faryzeuszy (których opinie zawiera Miszna), lecz sprzeczne z poglądami saduceuszy (…) — wszystkie te czynniki należy wziąć pod uwagę przy ocenie wypowiedzi Miszny. Co więcej, znaczna jej część to czysto akademickie rozważania, które (jak się wydaje) miały niewiele wspólnego z rzeczywistością” (The Mishnah, tłum. na ang. H. Danby, Londyn 1954, ss. xiv, xv).

Poniżej przytoczono niektóre tradycje dotyczące używania imienia Bożego, odnotowane w Misznie.

W związku z dorocznym Dniem Przebłagania napisano:

„Kiedy kapłani i lud stojący na dziedzińcu słyszeli Imię chwalebne i czcigodne wymawiane swobodnie przez usta arcykapłana, ze świętością i czystością, padali na kolana, bili pokłony, padali na twarz i wołali: ‚Błogosławione niech będzie Jego chwalebne i najwyższe Imię po wsze czasy, na całą wieczność’” (Joma 6:2; A. Cohen, Talmud, tłum. R. Gromacka, Warszawa 1995, s. 53).

A o kapłanach wypowiadających codzienne błogosławieństwo Sota 7:6 informuje:

„W Sanktuarium Imię było wymawiane tak, jak się pisze, lecz poza jego obrębem używano Imienia zastępczego” (Talmud, s. 52).

e. Stela Meszy(także Kamień Moabicki, Kamień Moabitów) – bazaltowa o wysokości 124 cm,
zawierająca starożytną inskrypcję. Z treści inskrypcji zachowały się 34 linie, niektóre fragmentarycznie. Stela została odkryta w sierpniu 1868 roku przez niemieckiego misjonarza F.A. Kleina w miejscowości Dibon w dzisiejszej Jordanii. Zrobiono odbitkę zapisanej powierzchni, ale samą płytę porozbijali na kawałki Beduini, zanim zdołano ją zabrać. Większość fragmentów udało się jednak odzyskać i obecnie stela jest przechowywana w paryskim Luwrze (AO 5066), zaś w Muzeum Brytyjskim w Londynie znajduje się jej kopia. Stela została sporządzona w IX wieku p.n.e. w Dibonie (wówczas na terenie królestwa Moabu) i opisuje punkt widzenia króla Meszy na dzieje jego buntu przeciw Izraelowi.JHWH = יהוה Występuje w linii 18, zaś kontekst zdania (linie 17-18) jednoznacznie wskazuje, że chodzi o Jahwe, Boga Izraela. Tym samym Stela Meszy jest najstarszą znaną inskrypcją wymieniającą imię Boga Hebrajczyków. W Starym Testamencie słowo to w identycznej postaci zostało użyte 6828 razy w 5521 wersetach.

Lachisz (Lakisz), miasto leżące 44 km na zach. pd. zach. od Jerozolimy, było ważną twierdzą strzegącą Wyżyny Judzkiej. W Jeremiasza 34:7 prorok opisuje, jak wojska Nebukadneccara „walczyły przeciw Jerozolimie i przeciw wszystkim miastom Judy, które pozostawiono, przeciw Lachisz i przeciw Azece; one bowiem, miasta warowne, były tymi z miast Judy, które pozostały”. Wykopaliska w Lachisz wykazały, że w ciągu niewielu lat miasto dwukrotnie spłonęło — co przypuszczalnie odpowiada dwom atakom Babilończyków (618-617 oraz 609-607 p.n.e.) — po czym przez dłuższy czas było niezamieszkane.
W popiołach po drugim pożarze odnaleziono 21 ostraków (zapisanych skorupek ceramicznych), które najprawdopodobniej są częścią korespondencji prowadzonej tuż przed ostatecznym atakiem Nebukadneccara, zakończonym zburzeniem miasta. Owe „listy z Lakisz”, wysłane z ocalałych placówek judzkich do Jaosza, wojskowego komendanta tego miasta, świadczą o tym, że były to trudne i niespokojne czasy. W liście nr IV można przeczytać:

„Oby JHWH [Jehowa] dał memu panu usłyszeć nawet teraz pomyślne wieści. (…) Wypatrujemy sygnałów ogniowych z Lachisz, zgodnie ze wszystkimi wskazówkami mego pana, ponieważ nie widzimy Azeki”.

Fragment ten wyraźnie nawiązuje do sytuacji opisanej w przytoczonych powyżej słowach z Jeremiasza 34:7 i zdaje się sugerować, że Azeka już padła lub przynajmniej nie wysłała spodziewanych sygnałów dymnych.

W liście nr III, napisanym przez „Hoszajasza”, powiedziano m.in.:

„Niech JHWH [Jehowa] sprawi, żeby pan mój usłyszał wieści o pokoju! (…) I przekazano ustnie twemu słudze wiadomość: ‚Dowódca wojsk Koniasz, syn Elnatana, zszedł, aby się udać do Egiptu, a do Hodawiasza, syna Achijasza, i jego ludzi posłał, aby uzyskać od niego [zaopatrzenie]’”. .

Szczególnie interesujące jest częste używanie w „listach z Lakisz” tetragramu, co dowodzi, że ówcześni Żydzi nie obawiali się posługiwać imieniem Bożym. Ciekawe znalezisko stanowi też odcisk pieczęci z napisem „Gedaliasz, który jest nad domem”. Imię Gedaliasz nosił namiestnik Judy ustanowiony przez Nebukadneccara po upadku Jerozolimy i wielu uważa za prawdopodobne, że to właśnie jego wymieniono na tej pieczęci (2Kl 25:22; por. Iz 22:15; 36:3).

f. Sanhedrin 7:5, donosi, że bluźniercy nie uznawano za winnego,

” chyba że wymówił Imię’; podczas procesu o bluźnierstwo posługiwano się imieniem zastępczym, dopóki nie rozpatrzono wszystkich dowodów; następnie proszono głównego świadka, by na osobności ‛przytoczył dosłownie, co słyszał’ — wtedy przypuszczalnie wypowiadał imię Boże. Również wśród tych, „którzy nie dostąpią życia przyszłego wymieniano ‚tego, co wymawia Imię według jego liter’ ” (Sanhedrin 10:1; Talmud, s. 53).

Ale oprócz tych negatywnych poglądów pierwszy traktat Miszny podaje, że:

„nakazane zostało, by każdy pozdrawiał swych przyjaciół wypowiadając Imię” (Berachot 9:5; Talmud, s. 53); powołano się przy tym na przykład Boaza (Rut 2:4).

Przytoczone tu tradycyjne poglądy zdają się wskazywać, że tendencja do niewymawiania imienia Bożego zaznaczyła się jeszcze przed zniszczeniem świątyni jerozolimskiej w r. ne. Niemniej to głównie o kapłanach powiedziano wprost, że ‛poza obrębem Sanktuarium’ używali zastępczego słowa zamiast imienia Bożego. Poza tym, jak już wspomniano, historyczna wartość Miszny budzi zastrzeżenia.

A zatem nie ma solidnych podstaw do twierdzenia, że przesąd dotyczący nieużywania imienia Bożego upowszechnił wcześniej niż w I czy II wieku ne. Od pewnego momentu podczas czytania Pism Hebrajskich w języku oryginału żydowski czytelnik, widząc tetragram, nie wymawiał imienia Bożego, lecz słowo ʼAdonáj („Pan Wszechwładny”) lub ʼElohím („Bóg”). Wskazuje na to okoliczność, że gdy w drugiej połowie I tysiąclecia n.e. zaczęto używać znaków samogłoskowych, żydowscy kopiści umieszczali w tetragramie znaki odpowiadające słowu ʼAdonáj albo ʼElohím, najwyraźniej w celu przypomnienia czytelnikowi, że ma wypowiedzieć jeden z tych wyrazów, a nie imię Boże. Natomiast jeśli ktoś korzystał z jakiejś późniejszej kopii greckiej Septuaginty, to oczywiście zamiast tetragramu spotykał słowa Kýrios=Pan i Theòs=Bóg.

Tę tendencję zapoczątkowaną w późniejszych odpisach Septuaginty zaczęto naśladować w przekładach na inne języki, np. w łacińskiej Wulgacie. Katolicki przekład Wujka (1599), który w znacznej mierze opiera się na Wulgacie, w tekście głównym nie zawiera imienia Bożego. Z kolei w Biblii gdańskiej (1632) imię Jehowa pojawia się jeden raz.

g. Boski Jahwe na ossuarium.O ile znalezisko nie jest falsyfikatem, to mamy kolejny dowód na używanie imienia Bożego w czasie z przed 70 roku ne.  Według archeologów napis na urnie może zdefiniować jako „Boski IAIO [Jehowa] zabiera do świętego miejsca”, lub „Boski Jahwe powstań”. Hebrajski tetragram  יהוה[JHWH] zwyczajowo transkrybowano  greckim IAO, a użyte tutaj czteroliterowe IAIO – w opini biegłych – miało lepiej do niego nawiązywać, podobnie jak ΠΙΠ [PIPI].

h. Ireneusz z Lyonu (zm. 202) utrzymuje, że gnostycy łączą Ἰαωθ (Iaoth) z ostatnią sylabą „Sabaoth”, twierdzi też, że Walentynianie stosują Ἰαῶ (Iao), (Ireneusz, Adversus haereses, II, xxxv, 3; Ireneusz, Adversus haereses, I, iv, 1).

i. Klemens Aleksandryjski (zm. ok. 215)stosuje Ἰαοὺ (Iaou). Przekazuje on wymowę tetragramu Żydów palestyńskich (Klemens Aleksandryjski, Stromata, V, 6; M. Uglorz, Jahwe [w:] Religia. Encyklopedia PWN, Warszawa 2003, t. 5).

W 2011 roku znaleziono małą pieczęć z aramejskimi literami KH’YH (czysty dla YH), datowaną na okres od I pne do 70 ne. Pieczęć mogła być używana do wykazania, że zwierzęta składane na ofiarę w świątyni na ołtarzu były doskonałej jakości i „czyste dla YH”. To ukazuje również, że boskie imię było powszechnie używane przez zwykłą ludność w czasie spisania tego zwoju.

j. Orygenes (zm. 254) stosuje Iao (Orygenes, Komentarz do ewangelii według św. Jana, tłum. S. Kalinkowski, Warszawa 1981, s. 101. Zob. Patrologia graeca, tom XIV, kolumna 105).

k. Porfiriusz (zm. 305), według Euzebiusza, miał stosować Ἰευώ (Ieuo), (Euzebiusz, Praeparatio Evangelica, I, ix, [w:] Patrologia graeca, tom XXI, kolumna 72 A; tamże X, ix).

l. Epifaniusz(zm. 404), stosuje Ia oraz Iabe (jeden rękopis Iaue);  Przekazuje on wymowę tetragramu Żydów palestyńskich, (Epifaniusz, Panarion, I, iii, 40 [w:] Patrologia graeca, tom XLI, kolumna 685.  M. Uglorz, Jahwe [w:] Religia. Encyklopedia PWN, Warszawa 2003, t. 5).

m. (Pseudo-) Hieronim (IV/V wiek) utrzymuje, że tetragrammaton powinien być czytany jako Iaho, („nomen Domini apud Hebraeos quatuor litterarum est, jod, he, vau, he: quod proprie Dei vocabulum sonat: et legi potest JAHO, et Hebraei ἄῤῥητον, id est, ineffabile opinatur.” (Breviarium in Psalmos. Psalm. Viii. [w:] Patrologia latina, tom XXVI, kolumna 838 A).

n. Hieronim ze Strydonu (zm. 420) powołuje się na nieświadomych greckich autorów, którzy transkrybują hebrajskie imię Boże יהוה jako greckie ΠΙΠΙ (pipi), (Hieronim, Ep. xxv ad Marcell. [w:] Patrologia latina, tom XXII, col. 429).

0. Teodoret (zm. 457) stosuje Ἰάω (Iao), twierdzi też, że Samarytanie wymawiają tetragram jako Ἰαβέ albo Ἰαβαί (obie formy wymawiane były jako /ja’vε/), podczas gdy Żydzi wymawiają Ἀϊά (Aia), („the word Nethinim means in Hebrew 'gift of Iao’, that is the God who is” (Theodoret: Quaest. in I Paral., cap. ix , Theodoret, Ex. quaest., xv).

p.Tabliczka sprzed 1700 lat znaleziona w Antiochii. Tabliczka zawiera przekleństwo skierowane przeciwko zwykłemu sprzedawcy owoców i warzyw imieniem Babylas. Na uwagę zasługuje użycie w greckim tekście hebrajskiego imienia Bożego w formie JAO. To kolejny dowód, że w pierwszych wiekach naszej ery było ono w świecie hellenistycznym znane i używane, przynajmniej sporadycznie.

r. Jakub z Edessy (zm. 708) stosuje Jehjeh, (Lamy, La science catholique, 1891,
Diodorus Siculus(100 pne),
Marcus Terrentius Varro (116-27 pne)
Herennius Philo of Byblos (64-141 ne)
Waleriusz Maximus (100 ne)
Gajusz Kaligula (12-41 ne)

s. Literatura żydowska:

„Apokalipsa Abrahama”,
„Przywódca Jakub”
„Życie Adama i Ewy”

Jak więc można zauważyć, imię Boże Jehowa było w powszechnym użyciu tak przed naszą erą jak i w pierwszych wiekach naszej ery.

 

VII. Hebrajska Ewangelia Mateusza

Kolejnym argumentem przemawiającym za tym, że w Palestynie za czasów Jezusa Chrystusa posługiwano się jakąś odmianą hebrajskiego, są wczesne wzmianki o tym, iż apostoł Mateusz napisał swą Ewangelię najpierw w tym języku.  Najstarsza wzmianka o tym, że Mateusz pierwotnie spisał swą Ewangelię po hebrajsku, pochodzi z II wieku ne.

1. Papiasz z Hierapolis, którego wypowiedź cytuje Euzebiusz z Cezarei:

„Mateusz spisał słowa Pańskie w języku hebrajskim” (Historia kościelna, tłum. A. Lisiecki, III, 3916)

2. Orygenes, na początku III stulecia w swym komentarzu do czterech Ewangelii nadmienił, iż:

„pierwszą z nich [Ewangelię] napisał ongiś celnik, a potem apostoł Jezusa Chrystusa, Mateusz, (…) w języku hebrajskim” (Historia kościelna, VI, 253-6)

Ten sam Orygenes w komentarzu do swej Heksapli, oświadcza, że:

„w najdokładniejszych manuskryptach IMIĘ pisane jest literami hebrajskimi, choć nie dzisiejszymi, tylko najdawniejszymi”.

3 Euzebiusz w pewnym liście napisanym w Rzymie w 384 rne oświadczył:

„Dziewiątym [z terminów odnoszących się do Boga] jest tetragram, który uważano za [anekfòneton], czyli niewymawialny, a który tworzą litery Jod, He, Waw, He. Kiedy niektórzy niedouczeni napotykali go w książkach greckich, z powodu podobieństwa liter czytali ΠΙΠΙ [PIPI]” (F. Dunand, Papyrus Grecs Bibliques, Kair 1966, s. 47, przyp. 4).

Jeszcze wspomina o owej Ewangelii pisząc o niejakim Pantajnosie z Aleksandrii, żyjącym w połowie II wieku.

,,Powstał wtedy na czele tamtejszej szkoły wiernych mąż słynący ze swej wiedzy, imieniem Pantajnos. Od czasów niepamiętnych istniała w Aleksandrii szkoła nauk świętych, która przetrwała aż po dni nasze, i jak wiemy, stała pod kierownictwem mężów, odznaczających się wymową i gorliwością w sprawach Bożych. Spośród nich miał naonczas najwięcej się odznaczać Pantajnos, który zresztą wyszedł z szkoły filozoficznej tak zwanych stoików.

Powiadają, że gorzał takim bohaterskim zapałem dla słowa Bożego, iż się stał heroldem Ewangelii Chrystusowej wśród ludów Wschodu i dotarł aż do Indii. Rzeczywiście było wciąż wielu kaznodziejów Słowo Bożego, którzy starali się poważnie wykorzystać swą gorliwość, wziętą z przykładu apostołów, dla wzrostu płynącego ze Świętego Słowa.

Jednym właśnie z nich był Pantajnos, i wieść niesie, że dotarł do Indii, gdzie go już przecież wyprzedziła Ewangelia Mateuszowa, którą podobno znalazł u niektórych mieszkańców, znających Chrystusa. Miał ją tam opowiadać Bartłomiej, jeden z apostołów, i zostawić im dzieło Mateuszowe w hebrajskim spisane języku, które się też aż do owych przechowało czasów. Pantajnos, po dokonaniu wielu czynów wspaniałych, stanął wreszcie na czele szkoły aleksandryjskiej, gdzie ustnie i piśmiennie objaśniał skarby nauk bożych..”(Historia Kościoła V,10 1-3 )

4. Również Hieronim pisze że:

„Mateusz, zwany także Lewim, który z poborcy podatków stał się apostołem, najpierw sporządził w Judei ewangelię o Chrystusie w języku i piśmie hebrajskim na pożytek obrzezanych, którzy uwierzyli. Nie jest dostatecznie pewne, kto ją potem przetłumaczył na język grecki. Sam zaś tekst hebrajski jest do dnia dzisiejszego przechowywany w Cezarei, w bibliotece, którą tak pilnie kompletował męczennik Pamfilus. Nazarejczycy, którzy korzystają z tego woluminu w syryjskim mieście Berea, również mnie pozwolili go odpisać” (De viris inlustribus [O sławnych mężach], rozdział III; przekład oparty na tekście łacińskim opracowanym przez E. C. Richardsona i opublikowanym w „Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur”, tom 14, Lipsk 1896, ss. 8, 9)”.

A w  łacińskiej Wulgacie, we wstępie do ksiąg Samuela i Królów zawarł takie oświadczenie:

„Po dziś dzień znajdujemy w niektórych woluminach greckich imię Boże — tetragram [יהוה] — napisane archaicznymi literami”.

natomiast w komentarzu do ks. Mateusza pisze, że:

„W Ewangelii, której używają nazarejczycy i ebionici (ostatnio przełożyłem ją z języka hebrajskiego na grecki, przez wielu jest ona uważana za autentyczną Mateusza (…)” (Hieronim, Komentarz do Mateusza, XII, 13)

5. Według Efrema:

„Mateusz napisał Ewangelię po hebrajsku, która później była tłumaczona na język grecki” (Evangelii concordantis expositio).

6. Szem-Tob ben Izaak ibn Szaprut.

To czternastowieczny lekarz pochodzenia żydowskiego, który w utworze polemicznym przeciw chrześcijaństwu, zawarł hebrajski tekst wg. ewangelii Mateusza. Na uwagę zasługuje w tym fakt, iż 19 razy pojawia się słowo ha-Szém (lub jego skrót). Hebrajski wyraz ha-Szém oznacza „Imię”, co niewątpliwie odnosi się do imienia Bożego. Skrócona forma tego słowa pojawia się w tekście Szem-Toba na przykład w (Mat 3:3) , gdzie zacytowano Ks. Izajasza 40:3. Rozsądek podpowiada, że gdy Mateusz przytaczał w swej ewangelii werset z Pism Hebrajskich, w którym występuje tetragram, umieścił w niej także imię Boże. Chociaż więc hebrajski fragment przepisany przez Szem-Toba nie zawiera tetragramu, występujące tam słowo „Imię”  przemawia za użyciem w Chrześcijańskich Pismach Greckich imienia „Jehowa”.

Nie zapominajmy jednak, że współczesne hebrajskie wydania Ewangelii wg. Mateusza są już tłumaczeniami, które mogą nie odpowiadać ściśle temu, co on sam napisał w tym języku. Do takiego wniosku skłania książka profesora George’a Howarda „Hebrew Gospel of Matthew” (Hebrajska Ewangelia Mateusza), wydana w roku 1995. Zatem wiele przemawia za tym, iż nie jest to tłumaczenie z łaciny ani greki dokonane w czasach Szem-Toba, lecz bardzo stary tekst sporządzony pierwotnie po hebrajsku.

Pr. George Howard po bardzo dokładnym zbadaniu tej sprawy sugeruje, że:

„Ewangelia według Mateusza w hebrajskim tekście Szem-Toba pochodzi mniej więcej z pierwszych czterech wieków naszej ery … Ewangelii według Mateusza zamieszczonej w tym hebrajskim tekście wyraźnie dają się zauważyć liczne różnice w porównaniu z kanoniczną Ewangelią spisaną po grecku”.

„Występowanie Imienia Bożego w chrześcijańskim dokumencie cytowanym przez żydowskiego polemistę zasługuje na uwagę. Gdyby to był hebrajski przekład chrześcijańskiego tekstu w języku greckim lub łacińskim, należałoby się spodziewać użycia wyrazu adonai [Pan], a nie symbolu niewymawialnego imienia Bożego JHWH. (…) Nie da się wytłumaczyć, w jakim celu miałby on wprowadzić to niewymawialne imię. Dowody silnie przemawiają za tym, iż Szem-Tob otrzymał tekst Ewangelii Mateusza zawierający już Imię Boże i wolał je zachować, niż ryzykować ponoszenie winy za usunięcie go”. New Testament Studies, rocznik 43, numer 1 ze stycznia 1997, strony 58-71.

Na przykład według tekstu Szem-Toba Jezus powiedział o Janie: „Zaprawdę wam mówię: Wśród wszystkich narodzonych z niewiast żaden nie został wzbudzony większy niż Jan Chrzciciel”. Brakuje tam jednak dalszych słów Jezusa „Lecz pomniejszy w królestwie niebios jest większy niż on” (Mateusza 11:11). Wiele podobnych różnic istnieje między zachowanym tekstem Pism Hebrajskich a odpowiednim fragmentem greckiej Septuaginty. Mimo takich różnic owe starożytne teksty odgrywają pewną rolę w badaniach porównawczych.

Jak już wspomniano, są uzasadnione powody by uważać, że w ewangelii Mateusza przepisanej przez Szem-Toba, słowo „Imię” występuje w miejscach, w których Mateusz rzeczywiście użył tetragramu. Dlatego od 1950 roku między innymi tekst Szem-Toba służy jako podstawa do wprowadzenia imienia Bożego w Chrześcijańskich Pismach Greckich i właśnie na ten dokument powołano się w opublikowanym w kilku językach Piśmie Świętym w Przekładzie Nowego Świata (w wersji z przypisami) wydanym przez Świadków Jehowy.

Do podobnego wniosku doszedł wspomniany już wcześniej G. Howard, i pisze że:

„Występowanie Imienia Bożego w chrześcijańskim dokumencie cytowanym przez żydowskiego polemistę zasługuje na uwagę. Gdyby to był hebrajski przekład chrześcijańskiego tekstu w języku greckim lub łacińskim, należałoby się spodziewać użycia wyrazu adonai [Pan], a nie symbolu niewymawialnego imienia Bożego JHWH. (…) Nie da się wytłumaczyć, w jakim celu miałby on wprowadzić to niewymawialne imię. Dowody silnie przemawiają za tym, iż Szem-Tob otrzymał tekst Ewangelii Mateusz W trakcie pełnienia publicznej służby, a zawierający już Imię Boże i wolał je zachować, niż ryzykować ponoszenie winy za usunięcie go”.

IX. Skoro Chrześcijańskie Pisma Greckie są natchnionym przez Boga uzupełnieniem świętych Pism, to nagłe zniknięcie z tekstu imienia Jehowy naruszałoby integralność całej Biblii

1. Imię Jehowa chociaż święte,to jednak używano je w codziennych rozmowach, podczas czytania Pisma, czy przy zawieraniu transakcji handlowych.

Bóg życzy sobie po prostu, żeby ludzie znali Jego imię i się nim posługiwali. Świadczy o tym fakt, że objawił to imię dwojgu pierwszym ludziom na ziemi. Adam i Ewa znali imię Boże, bo po urodzeniu Kaina Ewa – jak czytamy w pierwotnym tekście hebrajskim – powiedziała:

Rodzaju 4:1 „Wydałam na świat mężczyznę z pomocą Jehowy”

Dalej czytamy, że wierni mężowie, jak Henoch i Noe

Rodzaju 5:24; 6:9 „chodzili z prawdziwym Bogiem”

A zatem oni również musieli znać imię Boże. Imię to przetrwało powszechny / potop razem ze sprawiedliwym Noem i jego rodziną. Pomimo wielkiego buntu, do którego później doszło w Babel, prawdziwi słudzy Boży nie przestali wymawiać tego imienia. Występuje ono setki razy w prawach, które Bóg dał Izraelowi. W samej tylko Księdze Powtórzonego Prawa pojawia się 551 razy.

Za dni sędziów Izraelici najwidoczniej nie unikali wymawiania imienia Bożego, bo używali go nawet przy wzajemnych pozdrowieniach. Czytamy (według oryginału hebrajskiego), że Boaz witał swych żniwiarzy:

Ruty 2:4 „Niech Jehowa będzie z wami”.

Oni zaś odpowiedzieli na to pozdrowienie:

Ruty 2:4 „Niech Jehowa ci błogosławi” 

W ciągu całych dziejów Izraela, aż do powrotu z niewoli babilońskiej do Judy, imię Jehowy było powszechnie używane. Król Dawid, człowiek miły sercu Bożemu, używał imienia Boskiego bardzo często. W ułożonych przez niego psalmach występuje ono setki razy (Dzieje Apostolskie 13:22). Poza tym imię Boże było częścią składową wielu imion izraelskich. Czytamy więc o Adoniaszu („Moim Panem jest Jah” – „Jah” to skrócona forma imienia Jehowa), Izajaszu („Zbawienie od Jehowy”), Jonatanie („Jehowa dał”), Micheaszu („Któż jest jak Jah?”) oraz Jozuem („Jehowa jest zbawieniem”).

2. Bóg wybrał lud dla imienia swego.

Jak okiem sięgnąć wstecz, Bóg zawsze miał na ziemi swoich widzialnych przedstawicieli, za pośrednictwem których komunikował się z resztą ludzkości. Z czasem zorganizował naród izraelski jako lud dla swego imienia, pośród którego wzywane było Jego imię.  Mieli być również Jego świadkami w sporze między innymi narodami w kwestii zwierzchnictwa i prawa jako jedynego Boga do sprawowania władzy nad światem.

Sam Bóg powiedział przez proroka Izajasza:

Izajasza 43:1,5-13 „A oto, co rzekł Jehowa, twój Stwórca, Jakubie, i Ten, który cię ukształtował, Izraelu: „Nie lękaj się, bo cię wykupiłem. Wezwałem cię po imieniu. Jesteś mój (…) Nie zatrzymuj! Przyprowadź moich synów z daleka, a moje córki z krańca ziemi, każdego, kto jest nazwany od mego imienia i kogo stworzyłem ku swojej chwale, kogo ukształtowałem — kogo utworzyłem’. „Wyprowadź lud ślepy, choć mający oczy, oraz głuchych, choć mają uszy. Niech wszystkie narody zbiorą się na jednym miejscu i niech się zgromadzą grupy narodowościowe. Kto wśród nich mógłby to opowiedzieć? Albo czy mogą sprawić, byśmy usłyszeli rzeczy pierwsze? Niech postawią swoich świadków, żeby zostali uznani za prawych, albo niech słuchają i powiedzą: ‚To prawda!’” „Wy jesteście moimi świadkami — brzmi wypowiedź Jehowy — moim sługą, którego wybrałem, abyście mnie poznali i wierzyli we mnie, i rozumieli, że ja jestem ten sam. Przede mną nie został utworzony żaden Bóg ani po mnie nie ma żadnego. Ja, właśnie ja jestem Jehowa, a oprócz mnie nie ma wybawcy”. „Ja oznajmiłem i wybawiłem, i sprawiłem, że to usłyszano, gdy nie było wśród was obcego boga. Wy zatem jesteście moimi świadkami — brzmi wypowiedź Jehowy — a ja jestem Bogiem. I przez cały czas jestem ten sam; i nie ma nikogo, kto by wyzwolił z mojej ręki. Przystąpię do działania — i któż może ją zawrócić?”

Niestety naród żydowski jak całość odrzucił zbawienne posłannictwo Mesjasza w osobie Pana Jezusa Chrystusa, więc i Bóg go odrzucił a w jego miejsce wybrał inny naród – „duchowych Izraelitów”, aby spełnić wcześniejsze zamierzenie w związku z ludem dla swego imienia.

Dobrze zrozumieli to pierwsi chrześcijanie. Jakub wyjaśnił na zgromadzeniu apostołów i starszych w Jeruzalem:

Dz 15:13-18 „Gdy przestali mówić, Jakub odpowiedział, mówiąc: „Mężowie, bracia, posłuchajcie mnie. Symeon wyczerpująco opowiedział, jak to Bóg po raz pierwszy zwrócił uwagę na narody, aby z nich wziąć lud dla swego imienia.  A z tym zgadzają się słowa Proroków, tak jak jest napisane: ‚Potem wrócę i odbuduję upadły szałas Dawidowy; i odbuduję jego ruiny, i na nowo go postawię,  aby pozostali ludzie pilnie szukali Jehowy wespół z ludźmi ze wszystkich narodów — nazwanymi od mego imienia, mówi Jehowa, który czyni te rzeczy.”

Słowa Jakuba byłyby nielogiczne, gdyby w I wieku nikt nie znał Bożego imienia ani go nie używał. Trudno sobie wyobrazić, żeby Łukasz który relacjonował  tamte wydarzenia, w tak ważnej przecież kwestii znajomości i wzywania imienia Bożego nie zapisał czy chociaż nie przepisał tetragramu do NT. Jak mieliby go poznać z imienia np. chrześcijanie pochodzenia nieżydowskiego?  Czy wystarczyłoby użycie przez Łukasza w omawianych tutaj Dziejach 15,  czy przez Pawła w liście do Rzymian 10:13 tylko  uniwersalnego jak na tamte czasy gr. terminu PAN (KYRIOS), gdy wyraźnie chodzi o Świętego Boga Izraela ze ST wymienionego z imienia?  No chyba raczej nie za bardzo. Poza tym jak już zostało wcześniej dowiedzione z manuskryptów, kiedy Łukasz i Paweł spisywali te słowa była w użyciu LXX,  która w cytowanych tutaj fragmentach z pism hebrajskich, zawierała  jeszcze w tym czasie tetragram z Bożym imieniem JHWH.  Dlaczego więc autorzy NT nie mieliby go w tych miejscach zapisać? Czy byłby to jakiś rażący grzech? Czy Bóg by się na nich pogniewał, albo na swoich nowożytnych świadków nazwanych od Jego imienia, że rozgłaszają je po całej ziemi i uświęcają?  Przecież sam oznajmił wyraźnie:

Wyjścia 6:2, 3 „I odezwał się Bóg do Mojżesza, i rzekł mu: „Jam jest Jehowa. I ja ukazywałem się Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi jako Bóg Wszechmocny, ale co do mojego imienia, Jehowa, nie dałem się im poznać.”

Wyjścia 3:15 „(…)Wówczas Bóg jeszcze raz rzekł do Mojżesza: „Oto, co masz powiedzieć do synów Izraela: ‚Jehowa (hebr. JHWH), Bóg waszych praojców, Bóg Abrahama, Bóg Izaaka i Bóg Jakuba, posłał mnie do was’. To jest moje imię po czas niezmierzony i ono mnie upamiętnia na pokolenie za pokoleniem(…)” 

Rzymian 9:17 „(…)Gdyż Pismo mówi do faraona: „Właśnie dlatego pozwoliłem ci pozostać, aby w związku z tobą pokazać swoją moc i aby moje imię było oznajmiane po całej ziemi(…)” 

Poza tym trzeba zauważyć, że skoro sam Bóg polecił Mojżeszowi zapisać swoje imię w ST, i później wielokrotnie w rozmowach z prorokami nie wahał się go używać, a nawet pragnął być znany ze swojego Imienia, żeby było ono znane między narodami oraz uświęcone, więc dlaczego nagle ten sam Bóg miałby zmienić zdanie i swych duchem czy opatrznością jakoś wpłynąć na apostołów a później kopistów, żeby je wyrugowali z NT? Czy to brzmi logicznie? Dla mnie osobiście w ogóle nie brzmi to logicznie.

W końcu jaka zatem wielka krzywda się dzieje, że Świadkowie Jehowy w swoim przekładzie Biblii wstawili imię własne Boga w Pismach Greckich NT? Czy może jest odwrotnie? Czyż nie przysparza to chwały Autorowi tego wzniosłego imienia – Jehowie Bogu? Dzięki czemu można Go rozpoznać i odróżnić od wielu innych fałszywych tzw. Bogów i Panów jakich pełno w tym świecie? A więc właśnie.  Warto się chwilę nad tym głębiej zastanowić.

c. Rzekł Pan Panu memu. Wymazanie imienia Jehowa  z Biblii i zastąpienie go słowem PAN utrudnia czytelnikom tak na prawdę  poznanie Boga. Wprowadza to zamieszanie, bo ktoś np. może mieć spory kłopot z rozróżnieniem, czy tytuł PAN w tekście greckim odnosi się do Jehowy, czy do Jego Syna Jezusa, bowiem do obu stosuje się to samo określenie KYRIOS. Weźmy chociażby werset, w którym apostoł Piotr przytoczył wypowiedź Dawida:

Dzieje 2:32-36 ‚Jehowa rzekł do mego Pana: „Siądź po mojej prawicy, aż położę twych nieprzyjaciół jako podnóżek dla twoich stóp”’. Dlatego niech cały dom Izraela wie na pewno, że Bóg uczynił go zarówno Panem, jak i Chrystusem — tego Jezusa, którego wyście zawiesili na palu”.

W wielu przekładach Biblii znajdujemy w tym miejscu niejasne sformułowanie:

Dz 2:34 [BW] „Rzekł Pan Panu memu.” 

Dz 2:34 [BT] „Rzekł Pan do Pana mego.”

Dzieje 2:34
Grecko-Polski NT

            

Psalm 110:1, 2
Hebrajsko-Polski ST

             

W rezultacie sporo religijnych ludzi nie zdaje sobie sprawy, że prawdziwy Bóg, do którego Jezus kierował swoje modlitwy, jest kimś realnym i ma na imię Jehowa. Jak widać, Szatan usilnie stara się zaślepiać umysły ludzi, tak by nie poznali Boga. Mimo tych wysiłków każdy z nas może nawiązać z Jehową bliską więź.

W Leksykonie biblijnym „Wnikliwie Poznawanie Pism” (wyd. ŚJ), tak napisano po hasłem PAN:

Greckie i hebrajskie słowa tłumaczone na „pan” (lub „właściciel”) zostały użyte w odniesieniu do Jehowy Boga (Eze 3:11), Jezusa Chrystusa (Mt 7:21), jednego ze starszych, których ujrzał w wizji Jan (Obj 7:13, 14), aniołów (Rdz 19:1, 2; Dn 12:8), ludzi (1Sm 25:24; Dz 16:16, 19, 30) i fałszywych bóstw (1Ko 8:5). Wyraz „pan” często wskazuje na kogoś, kto jest właścicielem jakichś osób lub rzeczy albo sprawuje nad nimi władzę (Rdz 24:9; 42:30; 45:8, 9; 1Kl 16:24; Łk 19:33; Dz 25:26; Ef 6:5). Określenia tego Sara używała wobec męża (Rdz 18:12), dzieci wobec ojców (Rdz 31:35; Mt 21:28, 29), a także młodszy brat wobec starszego (Rdz 32:5, 6). Na znak szacunku tytułowano tak znamienitych ludzi, urzędników, proroków i królów (Rdz 23:6; 42:10; Lb 11:28; 2Sm 1:10; 2Kl 8:10-12; Mt 27:63). Słowa „pan” używano też jako formy grzecznościowej przy zwracaniu się do nieznajomych (Jn 12:21; 20:15; Dz 16:30).

Jehowa Bóg. Jehowa Bóg jest „Panem nieba i ziemi”, Władcą Wszechświata, gdyż wszystko stworzył (Mt 11:25; Obj 4:11). „Panem” nazywają Go stworzenia niebiańskie, jak to wynika z Objawienia 11:15: „W niebie rozległy się donośne głosy, mówiące: ‚Królestwo świata stało się królestwem naszego Pana [Jehowy] i jego Chrystusa’”. Wierni słudzy Boży na ziemi zwracali się do Niego „Wszechwładny Panie”; tytuł ten pojawia się w natchnionych Pismach przeszło 300 razy (Rdz 15:2; Obj 6:10). Bóg został też słusznie nazwany „prawdziwym Panem” (Iz 1:24). Pod Jego kierownictwem odbywa się zgromadzanie ludzi mających dostąpić życia wiecznego. Jego więc, jako „Pana żniwa”, należy prosić o wysłanie większej liczby pracowników do pomocy w tym dziele (Mt 9:37, 38; zob. Dodatek 1E i 1H w NW).

Jezus Chrystus. Będąc na ziemi, Jezus nazwał siebie „Panem sabatu” (Mt 12:8). Dlatego w sabat prowadził dzieło zlecone mu przez niebiańskiego Ojca. Obejmowało ono m.in. uzdrawianie chorych (por. Mt 8:16, 17). Jezus wiedział, że Prawo Mojżeszowe, łącznie z przykazaniem o sabacie, było „cieniem mających nadejść dóbr” (Heb 10:1). Z „dobrami” tymi wiąże się pewien sabat, którego Panem ma być właśnie Jezus (zob. SABAT [„Pan sabatu”]).
Kiedy Chrystus był na ziemi, „Panem” nazywali go nie tylko jego uczniowie (Mt 8:2; Jn 4:11). Ludzie postronni tytułowali go tak z grzeczności lub szacunku. Jednakże swym apostołom Jezus wykazał, że nazywanie go „Panem” wiąże się z czymś więcej. Powiedział: „Zwracacie się do mnie: ‚Nauczycielu’ oraz: ‚Panie’ i słusznie mówicie, bo nim jestem” (Jn 13:13). Apostołowie uczyli się od niego, był więc dla nich Panem i Mistrzem.

Zwłaszcza po śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa tytułowanie go „Panem” nabrało szczególnego znaczenia. Przez ofiarną śmierć wykupił swych naśladowców i w ten sposób stał się ich Właścicielem (Jn 15:13, 14; 1Ko 7:23; 2Pt 2:1; Judy 4; Obj 5:9, 10). Został też ich Królem i Oblubieńcem, któremu się podporządkowali jako swemu Panu (Dz 17:7; Ef 5:22-27; por. Jn 3:28, 29; 2Ko 11:2; Obj 21:9-14). Jezus dochował wierności aż do haniebnej śmierci na palu, dlatego Jehowa w nagrodę „wyniósł go na wyższe stanowisko i życzliwie dał mu imię, które przewyższa wszelkie inne imię, żeby w imię Jezusa zgięło się wszelkie kolano tych w niebie i tych na ziemi, i tych pod ziemią i żeby wszelki język otwarcie uznał, że Jezus Chrystus jest Panem ku chwale Boga, Ojca” (Flp 2:9-11). Kto uważa Jezusa Chrystusa za Pana, ten musi nie tylko tak go nazywać, lecz także uznawać jego pozycję i być mu posłusznym (por. Jn 14:21). Sam Jezus powiedział: „Nie każdy, kto do mnie mówi: ‚Panie, Panie’, wejdzie do królestwa niebios, lecz tylko ten, kto wykonuje wolę mego Ojca, który jest w niebiosach” (Mt 7:21).

Poza tym Jehowa Bóg obdarzył swego wiernego Syna nieśmiertelnością. Chociaż więc sporo ludzi panowało w charakterze królów i panów, tylko Jezus Chrystus, „Król królów i Pan panów”, otrzymał nieśmiertelność (1Tm 6:14-16; Obj 19:16). Ponieważ Jezus ma klucze śmierci i Hadesu (Obj 1:17, 18), może wyzwolić ludzkość z powszechnego grobu (Jn 5:28, 29) oraz ze śmierci odziedziczonej po Adamie (Rz 5:12, 18). Jest zatem ‛Panem umarłych’, w tym także króla Dawida, jednego ze swych ziemskich przodków (Dz 2:34-36; Rz 14:9).

Tytuł wyrażający szacunek. Okoliczność, że chrześcijanie mają tylko „jednego Pana”, Jezusa Chrystusa (Ef 4:5), nie wyklucza używania tego tytułu w odniesieniu do innych osób — z szacunku, grzeczności lub w dowód uznania ich władzy. Apostoł Piotr nawet postawił chrześcijańskim żonom za przykład Sarę, która okazywała posłuszeństwo Abrahamowi, „nazywając go ‚panem’” (1Pt 3:1-6). Nie czyniła tego mechanicznie, lecz szczerze wyrażała tym swe podporządkowanie się mężowi, gdyż mówiła tak o nim „w sobie” (Rdz 18:12). Z drugiej strony wszyscy chrześcijanie są braćmi i dlatego nie mogą nikogo ze swego grona tytułować „Wodzem” ani „Panem”, uważając go za swego duchowego przywódcę (Mt 23:8-10; zob. JEHOWA; JEZUS CHRYSTUS).

Greckie „Kyrios”. To greckie słowo jest przymiotnikiem wskazującym na posiadanie władzy (kýros) lub mocy i bywa też używane jako rzeczownik. Występuje w każdej księdze Chrześcijańskich Pism Greckich oprócz Listu do Tytusa i listów Jana. Jego hebrajskim odpowiednikiem jest wyraz ʼAdòn. Jako stworzony przez Boga Syn i Sługa, Jezus Chrystus słusznie nazywa swego Ojca i Boga (Jn 20:17) „Panem” (ʼAdonáj lub Kýrios) — Tym, który ma nad nim władzę i jest jego Głową (Mt 11:25; 1Ko 11:3). Jezus, ‛wywyższony na prawicę swego Ojca’, jest „Panem panów” nad wszystkim, z wyjątkiem samego Ojca, Wszechmocnego Boga (Obj 17:14; 19:15, 16; por. 1Ko 15:27, 28).

X. W Chrześcijańskich Pismach Greckich występuje skrócona forma im imienia Bożego „Halelu-Jah”

Przybliżona transkrypcja hebrajskiego zwrotu halelu-Jáh, który po raz pierwszy pojawia się w Psalmie 104:35. W Przekładzie Nowego Świata jest tłumaczony na „wysławiajcie Jah”. W Pismach Hebrajskich zwrot ten występuje 24 razy i z wyjątkiem Psalmu 135:3 wprowadza i (lub) kończy psalmy, w których się znajduje (zob. np. Ps 112:1; 115:18; 146:1, 10; 147:1, 20; 148:1, 14; 149:1, 9; 150:1, 6). Razem ze słowem „amen” zamyka czwarty zbiór psalmów (Ps 106:48), a zapisany po grecku występuje czterokrotnie w Objawieniu 19:1-6, gdzie jest mowa o radości, jaką wywoła zniszczenie Babilonu Wielkiego i rozpoczęcie królowania przez Jehowę.

XI. Imienia Bożego w Chrześcijańskich Pismach Greckich użyli uznani tłumacze Biblii

1. Niektórzy z nich zrobili to na długo przed powstaniem Przekładu Nowego Świata.Wśród owych tłumaczy i ich przekładów możemy wymienić:

A Literal Translation of the New Testament… From the Text of the Vatican Manuscript Hermana Heinfettera (1863), The Emphatic Diaglott Benjamina Wilsona (1864), The Epistles of Paul in Modern English George’a Barkera Stevensa(1898), St. Paul’s Epistle to the Romans W. G. Rutherforda (1900), The New Testament Letters J. W. C. Wanda, biskupa Londynu (1946). Ponadto na początku XX wieku tłumacz Pablo Besson w swoim przekładzie na język hiszpański użył formy „Jehova” w Ewangelii według Łukasza 2:15 oraz w Liście Judy 14, a w niemal 100 przypisach podał je jako bardzo prawdopodobne tłumaczenie. Ale już setki lat wcześniej, bo w XVI wieku, tetragram zaczął się pojawiać w wielu miejscach w przekładach Chrześcijańskich Pism Greckich na język hebrajski.

2. Lista hebrajskich przekładów NT w których zastosowano imię Boże w postaci tetragramu:

Gospel of Matthew, a cura di J. du Tillet, Parigi, 1555
Gospel of Matthew, di Shem-Tob ben Isaac Ibn Shaprut, 1385
Matthew and Hebrews, di S. Munster, Basilea, 1537 e 1557
Gospel of Matthew, di J. Quinquarboreus, Parigi, 1551
Gospels, di F. Petri, Witchi;temberg, 1537
Gospels, di J. Claius, Lipsia, 1576
NT, di E. Hutter, Norimberga, 1599
NT, di W. Robertson, Londra, 1661
Gospels, di G. B. Jona, Roma, 1668
NT, di R. Caddick, Londra, 1798-1805
NT, di T. Fry, Londra, 1817
NT, di W. Greenfield, Londra, 1831
NT, di A. McCaul e altri, Londra, 1838
NT, di J. C. Reichardt, Londra, 1846
Luke, Acts, Romans and Hebrews, di J. H. R. Biesenthal, Berlino, 1855
NT, di J. C. Reichardt e J. H. R. Biesenthal, Londra, 1866
NT, di F. Delitzsch, Londra, ed.1981
NT, di I. Salkinson e C. D. Ginsburg, Londra, 1891
Gospel of John, di M. I. Ben Maeir, Denver, 1957
A Concordance to the Greek New Testament, di Moulton e Geden, 1963
NT, United Bibles Societies, Gerusalemme, 1979
NT, di J. Bauchet e D. Kinnereth, Roma, 1975
NT, di H. Heinfetter, Londra, 1863
Romans, di W. G. Rutherford, Londra, 1900
Psalms and Matthew, di A. Margaritha, Lipsia, 1533
NT, di Dominik von Brentano, Vienna e Praga, 1796
NT, Bible Society, Gerusalemme, 1986

3. W języku polskim imię Boże w formie „Jehowa” po raz pierwszy występuje w Nowym Testamencie Szymona Budnego z 1574 roku, który używa używa formy Jehowa w Mateusza 1:20, 22, 23; 2:13, 15, 19; 4:7, 10; 5:35; 22:37, 44.  Niżej fragmenty z Wyjścia 6:3 i Mateusz 4:7, 10

A także w innych jak:

Biblia w przekładzie Jakuba Wujka (Kraków 1962): Imię Boże w formie „Jahwe” spotykamy jedynie w spisach rzeczy poprzedzających poszczególne rozdziały oraz w przypisach. Na przykład w przypisie do Wyjścia 3:14 czytamy:

„W późniejszych czasach Żydzi z uszanowania nie wymawiali imienia Jahwe, choć było pisane, lecznbsp; czytali ‚Adonaj, Pan’; za tym poszło, że św. Hieronim w tłumaczeniu łacińskim (a za nim Wujek) zamiast Jahwe pisze stale ‚Dominus (Pan)’. Tak np. w. 15 w TH [tekście hebrajskim] brzmi: ‚Jahwe, Bóg ojców waszych’”.

Biblia gdańska: Imię Jehowa jest w 2 Mojżeszowej 6:3.

Biblia Tysiąclecia (wyd. I): Imię Jahwe występuje w całych Pismach Hebrajskich z wyjątkiem Księgi Psalmów. W uwagach wstępnych Kolegium Redakcyjnego czytamy:

W wydaniu II tłumacze wprowadzają imię Jahwe również do Psalmów, natomiasA w t w wydaniu III i następnych pod nacis´ kiem episkopatu zostało ono poza nielicznymi wyjątkami usunięte.

Przekład KUL-u: Imię Jahwe występuje w całych Pismach Hebrajskich. W dodatku do Księgi Wyjścia, zatytułowanym „Imię Boże Jahwe napisano:

Wystarczy wspomnieć, że tym imieniem nazwany jest Bóg Izraela aż 6823 razy [mowa o Pismach Hebrajskich] (…) problem stanowi prawidłowa wymowa biblijnego tetragramu j-h-w-h. Dawniejsi uczeni, opierającnbsp; Nic nie wskazuje na to, się na aktualnej wokalizacji poczynionej przez Masoretów, wymawiali Jehowa(h), natomiast ogół obecnych uczonych wymawia Jahwe(h)” (ss. 303, 304).<cibdquo;my 6=”” acznie=”” e=”” komentarzamiowyte=”” mamy=”” nie=”” objawieniu=”” prawie=”” qumran=”” spisane=”” t=”” w=”” wszystkie=”” z=”” znalezione=”” zwoje=”” zyku=””><cibdquo;my chrystusowyte=”” e=”” mamy=””>

Biblia warszawska: W niektórych wydaniach imię Boże w formie Jahwe można znaleźć w 2 Mojżeszowej 3:14 i 6:3, w 4 Mojżeszowej 14:35 oraz w Izajasza 40:10 i 48:17. Najczęściej jednak występuje tylko w 2 Mojżeszowej 6:3.

Biblia Warszawsko-Praska: Imię Jahwe występuje w wielu księgach Pism Hebrajskich, łącznie przeszło 3500 razy.

Biblia poznańska: Imię Jahwe występuje w całych Pismach Hebrajskich, począwszy od Rodzaju 2:4.

Przekład Nowego Świata: Imię Jehowa występuje zarówno w Pismach Hebrajskich, jak i Chrześcijańskich Pismach Greckich w sumie 7210 razy.

Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego (1579): Imię Boże w formie Jowa jest w Psalmie 119:65, 108, 150 i 159.

4. W języku niemieckim istnieje co najmniej 11 przekładów zawierających w tekście Chrześcijańskich Pism Greckich imię „Jehowa” (lub „Jahwe”), a czterech tłumaczy dodało je w nawiasach po wyrazie „Pan”. W przeszło 70 przekładów niemieckich można je znaleźć w przypisach lub komentarzach.

Tytuł  Przekład  Forma Imienia

Biblia Zu¨richer Tetragramm
Biblia das ist die ganze heilige Schrift Martin Luther Tetragramm
Biblia die ganze heilige Schrift Martin Luther Tetragramm
Das Alte Testament Casparum Ulenbergium Tetragramm
Biblische Concordantien Tetragramm
Die Psalmen Deissler, Alfons Yahwe
Die Bibel oder die ganze Heilige Schrift D. Martin Luther Jehovah
Die Heilige Schrift Grundtexf Elberfelder Jehova
Die Heilige Schrift Zürich Jah¨we
Die Bibel oder die ganze Heilige Schrift Martin Luther Jehova
Die vier Evangelien Euger Drewermann Jahwe
Die Psalmen P. Simon Landersdorfer Yahwe
Biblia Das ist Die ganze Schrift Altes und … Doctor Martin Luther Tetragramm
Historische Bilder Bibel Tetragramm
Episteln und Evangelia Tetragramm
Biblia Das ist:Die ganze heilige Schrift Züricher Tetragramm
Ds Alte Teschtamänt Bärndütsch en Uswahl Tetragramm
Die Bibel Die ganze Heilige Schrift des al … Dr. Martin Luther? Jehovah
Die Bibel oder die ganze Heilige Schrift D.Martin Luther Jehovah
Biblia, Das ist :Die ganze Heilige Schrift D. Martin Luther Tetragramm
Bibel Dr. Martin Luther Jehovah
Biblia, Das ist: Die ganze Heilige Schrift Dr. Martin Luther Tetragramm
Die heilige Schrift des Neuen Testaments Dominikus von Brentano Jehova
Die Heilige Schrift D. Martin Luther Jehova
Das Neue Testament D. Carl Friedrich Bahrdt Jehovah
Familienbibel Auszug aus der Heiligen Schrift Jehova
Biblia Sacra Vulgata P. Germani Cartier Jehova
Katholische Bibel Jehova
Katholische Bibel Tetragramm
Die heiligen Schriften des Alten Bundes Dr. Nivarrd Schlögl Jahwe
Die Heilige Schrift des Alten und Neuen Tes … Dr. Joseph Franz Allioli Jehova
Neues Testament Stolz Jakob Jehova
Biblia Sacra Bibel oder Heilige Schrift P.Thoma Erhard Jehova
Die Bibel Dr. Martin Luther Jehova
Biblia, Das ist: Die ganze Heilige Schrift D. Martin Luther Tetragramm
Biblia, Die ganze Heilige Schrift Doctor Martin Luther Tetragramm
Die Heilige Schrift des Alten und Neuen Tes … Jacob Brucker Jehova
Katholische Bilder Bibel Franz Albert, Dr. Franz Reimeringer Jehova
Biblia Piscator Jehovah
Die Heilige Schrift Aus dem Urtext Elberfelder Jehova
Biblia BibelHeilige Schrift Züricher Jehovah
Die Bibel Dr. Martin Luther Jehova
Die Heilige Schrift Dr. Joseph Franz von Allioli Jehova
Das neue Testament unseres Herrn und Heilan … D. Martin Luther Jehovah
Biblia, Das ist: Die ganze Heilige Schrift Doctor Martin Luther Jehovah
Die göttlichen Schriften vor den Zeiten des … Joh. Lorenz Schmidt – Wertheimerbibel Jehova
Sacra Scriotura loquens in imagimibus Die … Christoph Weigel Tetragramm
Die Bibel oder die ganze Heilige Schrift D. Martin Luther Jehova
Die Bibel oder die ganze Heilige Schrift D. Martin Luther Tetragramm
Die Psalmen der Vulgata Gottfried Hoberg Jahve
Die Offenbarung Johannis Friedrich Muenter Jehova
Biblia Parenthetica D. Joachim Langen Jehovah
Die vier Evangelien Übersetzung des neuen T … Johann Babor Jhova
Biblia, Das ist : Die ganze Heilige Schrift D. Martin Luther Jehova
Pentateuch Jos. Bern. Benedict Benusi Jehova
Die Thora, die Propheten und die Hegiographen Mendelssohn Moses Jehova
Bibel Züricher Tetragramm
Polyglott Bibel Die Heilige Schrift R. Stier K.G.W. Theile Jehova
Erklärte Deutsche Folksbibel D. th. Eduard Rupprecht Jehovah
Die vier und zwanzig Bücher der Bibel im he … Dr. Salomon Herrheimer Jehova
Der Heiligen Schriften Erster Theil welcher … L. Johann Gottfried Körner Jehovah
Die Bibel, oder die ganze Heilige Schrift Dr. Eucharius Ferdinand Christian Oertel (D … Jehovah
Die Psalmen Davids Fr. W. Goldwitzen Jehovah
Die Bibel oder die ganze Heilige Schrift D. Martin Luther Jehova
Die Genesis Exegetisches Handbuch zum Penta … Gottfried Hoberg Jahve
Das kleine biblische Erbauungsbuch D. Georg Friedrich Seiler Jehova
Die Merian Bibel Die Bibel Eiheitsübersetzung Eiheitsübersetzung Jahwe
Mosaisches Licht und Recht D. Joachim Langen Jehov´ah
Katholische Bibel oder Heilige Schrift uralten gemeinen Lateinischen Jehova
Schullehrer Bibel D. Martin Luther Jehova
Biblia Sacra Die Heilige Schrift Dr. Joseph Franz Allioli Vulgata Jehova
Biblia Sacra oder die ganze Heilige Schrift hohen teutschen Ritter-Orden Jehova
Biblische Geschichte des Alten und Neuen Te … Dr. Friedrich Wild Jehovah
Bibel- Geschichten für die ganze Familie Heinrich Degen Jürgen Lassig Jahwe
Die Heiligen Schriften des Alten Testaments … Jehovah
Bibel Alt und new Testament Doctor Johann Ecken Jehoua
Jesaia II Kommentar zum Alten Testament D.Paul Volz Jahwe
Die kleinen Phrohetischen Schriften nach de … D.O.Procksch Jahve
Psalmenbuch Hubert von Laussaulx Jahve
Biblia Sacra Latino Germanica Jehova
Schechzig Biblische Geschichten des alten T … Johann Rudolf Schellenberg Jehovah
Die Bibel Dr.Mirjam Prager Dr.G&uum/strongl;nther Stemberger Einh … Jahwe
Biblia Die gantze Heilige Schrift D. Martin Luther Tetragramm
Biblia Das ist Die gantze Heilige Schrift D. Martin Luther Tetragramm
Der Heiligen Schrift Alten Testaments Erste … Johann Saubert d.J. Tetragramm
Biblia Pentapla Ulenberg,Luther,Piscator,Witzenhausen,Staat … Tetragramm
Biblia Pentapla Ulenberg,Luther,Piscator,Witzenhausen,Staat … Tetragramm
Biblia, Das ist Die gantze Heilige Schrift D. Martin Luther Tetragramm
Die Bibel für Kinder Jahwe
Die Heilige Schrift Jesaia Konkordante Wiedergabe Jehova
Bibelkunde Ein Hilfsbuch für Schullehrer Postel Emil Jehovah
Die Thora und die Sprache Das zweite Buch Moses Rudolf Fuchs Tetragramm
Die Bibel Kinder Bibnbsp;el Jahwe
Die Psalmen Das Alte Testament Deutsch Artur Weiser Jahwe
Bib´lia Das ist Die ganze Heilige Schrift D. Martin Luther Jehovah
Die neue Patmos Bibel Jose M. Rovira Belloso Jahwe
Die Bibel f&¨r Kinder erzählt von Dimiter Inkiow Jahwe
Katholische Familienbibel Schwegler,Herzog,Haag,Oerk Jahve
Cürieuse Bilder Bibel Tetragramm
Die Bibel Das ist Sämmtliche Bücher Züricher Jehovah
Die Bibel- In 200 Meisterwerken der Malerei Tetragramm
deutsche Übersetzung des Alten Testaments Michaelis Johann David Jehova
Psalterium Hutter Elia Iehovah
Die Bibel Ausgewählt nacherzählt u.illustr … Krause,Terrien,Stege Jahwe
Die Heilige Schrift d. Alten u. Neuen Testa … Hamp,Stenzel,Kürzinger Jahwe
Die Heilige Schrift des A.u.d.n.Testaments Züricher Jahwe
Die Bibel in heutigem Deutsch Die gute Nach … Die gute Nachricht Jahwe
Die Bibel o.d.g.Heilige Schrift Luther Martin Jehova
Hausbibel Einheitsübersetzung Jahwe
Die Psalmen Andreae H.V.Dr. Jehova
Die Heilige Schrift des A.u.d.n.Testaments Züricher Jahwe
Das Alte Testament Henne Eugen Jahve
Die Heilige Schrift des A.u.d.n.Testaments Züricher Jahwe
Die Geschichte des Alten und Neuen Testaments Sacy Tetragramm
Die Bibel mit vollständig erklärenden Anmer … Hezl Wilhelm Friedrich Jehova
Die Bibel Einheitsübersetzung Jahwe
Synopsis Bibliothecae Exegeticae in Vetus T … Starke Christoph Tetragramm
Biblia, Das ist: Die ganze Heilige Schrift … D. Martin Luther Tetragramm

5. W języku angielskim.

XII. Imię Boże w przekładach Chrześcijańskich Pism Greckich pojawia się w przeszło 100 językach

 Imię to często pojawia się w licznych tłumaczeniach Nowego Testamentu na języki rdzennych mieszkańców Ameryki, a także używane w Afryce, Azji, oraz na wyspach Pacyfiku. Ich autorzy zdecydowali się użyć imienia Jehowa z powodów analogicznych do już opisanych. Niektóre z tych przekładów zostały wydane stosunkowo niedawno –  chociażby Biblia w języku rotumańskim (1999), w której imię „Jihova” występuje 51 razy w 48 wersetach Chrześcijańskich Pism Greckich. Innym przykładem jest wydana w Indonezji wersja „Nowego Testamentu” w języku batak (toba) (1989); imię Boże w formie „Jahowa” pojawia się tam 110 razy.

Niewątpliwie istnieją solidne podstawy do przywrócenia imienia Bożego, Jehowa, w Chrześcijańskich Pismach Greckich. Właśnie w ktng to zrobili tłumacze Przekładu Nowego Świata. Darzą oni imię Boże głębokim szacunkiem i żywią zdrową bojaźń przed usunięciem czegokolwiek, co zawierał pierwotny tekst Biblii.

„Ja świadczę każdemu, kto słyszy słowa proroctwa tego zwoju: Jeżeli ktoś doda coś do tych rzeczy, Bóg doda mu plag zapisanych w tym zwoju; a jeżeli ktoś odejmie coś ze słów zwoju tego proroctwa, Bóg odejmie jego dział w drzewach życia i w mieście świętym — rzeczach opisanych w tym zwoju.” (Objawienie 22:18, 19)

Artykuł ma charakter „open source” więc będzie modyfikowany jeśli zajdzie taka potrzeba stosownie do potrzeb gdy pojawią się nowe informacje w omawianym temacie.

Wersje pdf

Imię Boże które pozostanie na zawsze